Ingenieurs van de ziel, Frank Westerman

Toen de Russische Revolutie geweest was en Rusland veranderd had in de Sovjet Unie, waren bij de communisten de verwachtingen hoog gespannen. De Sovjet Unie zou het lichtend voorbeeld worden voor de rest van de wereld, hier zouden mens en land opnieuw geschapen worden naar de nieuwe idealen.

Stalin zag hierin een voortrekkende rol voor schrijvers weggelegd. Volgens hem waren schrijvers de ‘ingenieurs van de ziel’. Elk boek dat zij schreven moest de Sovjet idealen verheerlijken en aanscherpen. Elk verhaal, elke plotwending en elk personage moest in dienst staan van de grootsheid van de Sovjet Unie en de glorieuze revolutie. De schrijvers moesten de Russische ziel vormen, zoals de gewone ingenieurs de Russische aarde vorm moesten geven.

Stalin zorgde ervoor dat Maxim Gorki terug kwam naar Rusland om leiding te geven aan het schrijverscollectief dat werd opgericht. Met groot enthousiasme werden er richtlijnen bedacht waar voortaan elke schrijver zich aan zou moeten houden.. En alsof de schrijversbond niet genoeg was, was er ook nog de afdeling censuur die toestemming moest verlenen voor elk boek en elk verhaal voor het gepubliceerd mocht worden.

Er is zelfs een boek geschreven door een collectief van schrijvers, want voor het individu was ook in de letteren geen plek meer. Grote inspiratie voor de schrijvers waren de Sovjet-ingenieurs die overal in de Sovjet Unie grote projecten opzetten om land te ontginnen, rivieren in de dammen of zelfs de loop van een rivier volledig te veranderen. Dit alles in de naam van vooruitgang.

Een typisch verhaal uit die tijd bestond uit een Sovjet-ingenieur die vol idealen naar een afgelegen deel van de Sovjet Unie ging. Eerst werd hij tegengewerkt door dorpelingen die de oude manieren wilden behouden, of werd hij zelfs gesaboteerd door een kapitalist, maar als de ingenieur bleef volharden, lukte zijn project en waren de dorpelingen vanaf dat moment overtuigde communisten. Lang leve de toekomst.

Het feit dat Stalin regelmatig te gast was op schrijverscongressen en ervoor zorgde dat de elite onder hen in een door de staat gefinancierd datsjadorp konden wonen, behoedde de schrijvers niet voor de zuiveringen die in de jaren ’30 plaatsvonden. Als een schrijver werd opgepakt, werden meteen al zijn werken verboden bezit en zoveel mogelijk vernietigd.

Maxim Gorki (1868-1936)

Frank Westerman neemt een van deze verhalen over het ontginnen van een gebied bij de Kaspische zee als uitgangspunt. Hij wil weten wat er van de ontginningen is terecht gekomen en parallel daaraan loopt het verhaal van de Sovjet-literatuur met alle uitwassen en vreemde praktijken die je maar kunt bedenken.

Het boek staat vol details, zoals de Pravda die speciaal voor de stervende Gorki in elkaar werd geknutseld  (zonder berichten die hem zouden opwinden) of de oorzaak waarom in de jaren dertig er geen rotganzen meer in Nederland kwamen of de staat van de schrijversdatsja’s nu.

Frank Westerman, van wie ik eerder De graanrepubliek las, kan namelijk op meesterlijke wijze in de grote lijnen van het verhaal die persoonlijke noten en anekdotes verwerken, en daardoor is Ingenieurs van de ziel prachtig om te lezen.

Op zich was mij bekend hoe de censuur in de Sovjet Unie werkte en op welke manier de NKVD te werk ging. Maar toch weet Ingenieurs van de ziel hier weer nieuwe inzichten in te geven. 

Zoveel mensen hebben aan het collectieve bedrog meegewerkt, in de eerste instantie vaak uit overtuiging, daarna omdat ze geen keuze meer hadden.

Fascinerend en verbijsterend. En zeer interessant.

Uitgegeven in 2002 door uitgeverij De bezige bij

Bladzijdes: 293