Bijzonder portret: Beatrice Cenci (1577-1599)

Dit mooie portret hangt in het Palazzo Barberini in Rome en elke keer als ik het zie, word ik erdoor getroffen. De voorstelling is van een jong meisje in witte kleding, met een witte hoofdtooi. Haar gezicht is zacht en ernstig en er lijkt een waas van verdriet over het schilderij te hangen. 

Deze jongedame die er zo onschuldig uitziet, is echter ook een veroordeelde moordenares. Dit is namelijk Beatrice Cenci, die in 1599 samen met haar stiefmoeder en broers ter dood werd gebracht vanwege de moord op haar vader. 

Moord

Nu valt er op die aanklacht ook wel weer wat af te dingen. Graaf Francesco Cenci was namelijk een verschrikkelijke sadist, die erom bekend stond dat hij zijn dienaren sloeg, zijn vrouw en zoons mishandelde en Beatrice seksueel misbruikte. Hij kwam regelmatig in de gevangenis terecht wegens mishandeling, verkrachting, of zelfs sodomie, maar werd elke keer toch vrijgelaten. 

Zijn gedrag werd gerapporteerd bij de autoriteiten, maar er werd niets mee gedaan en Francesco kwam  weer op vrije voeten. De grond werd hem uiteindelijk te heet onder de voeten en hij nam zijn gezin mee naar een kasteel buiten Rome, waar hij zich naar hartenlust kon uitleven. De geruchten over wat hij zijn gezin aandeed, bleven echter Rome binnenkomen. 

De vier leden van het gezin, Beatrice en haar broer Giacomo, hun stiefmoeder Lucrezia en hun jongere halfbroer Bernardo, zagen geen andere mogelijkheid om te ontsnappen aan de terreur, dan Francesco te vermoorden. De autoriteiten hadden tenslotte nog geen hand uitgestoken om hen te helpen. 

Ze sloegen graaf Cenci de hersens in en gooiden hem van het balkon, in de hoop dat iedereen mee zou gaan in het verhaal dat het een ongeluk was. Helaas geloofde niemand dit verhaal en de dood van graaf Cenci werd onderzocht. 

Al snel werd een bediende die op de hoogte was gemarteld, maar die sloeg niet door en hield stand. De pauselijke troepen hielden echter niet op met hun onderzoek en de vier overgebleven leden van de Cenci familie werden opgepakt en berecht. Adellijke verdachten werden over het algemeen niet gemarteld tijdens het verhoor, maar in dit geval werd de zaak zo ernstig gevonden dat er speciaal toestemming werd verleend om de Cenci's onder tortuur te verhoren.

Paus Clemens VIII zat met deze zaak in een lastig parket. Hij wist zelf ook wel dat de autoriteiten in gebreke waren gebleven om de familie te beschermen, en bovendien stond het volk van Rome aan de kant van Beatrice en haar familie. Aan de andere kant moest hij echter zien te voorkomen dat allerlei Romeinse families nu ongewenste familieleden gingen uitmoorden, en was het zijn plicht om de moord te veroordelen. De maatschappelijke orde moest bewaard blijven. 

De doorslag werd gegeven door de bezittingen van de Cenci familie, die bij een veroordeling herverdeeld konden worden. Paus Clemens VIII veroordeelde de Cenci's tot de dood en hun bezittingen werden toegewezen aan zijn eigen familie. 

Executie 

De executie werd in 1599 naar goed 16e eeuws gebruik, in volle openbare gruwelijkheid voltrokken, op de brug bij de Engelenburcht. 

Bij Giacomo Cenci werd met gloeiende tangen het vlees van zijn lichaam getrokken, en daarna werd hem met een hamer de hersens ingeslagen (een typische straf in de pauselijke staten in die tijd). Lucrezia en Beatrice werden onthoofd en de jonge Bernardo moest eerst de executies aanzien en werd daarna tot de galleien veroordeeld. Hier zou hij trouwens maar één jaar zijn voor hij weer werd vrijgelaten. Hij overleed in 1626, wat hij in de tussenliggende jaren heeft gedaan, heb ik niet kunnen vinden.

De erfenis van Beatrice

De executie van Beatrice Cenci en haar onrechtvaardige lot spraken tot de verbeelding. Duizenden mensen hadden de executie bijgewoond (zo'n negen mensen kwamen om in het gedrang of omdat ze in de rivier vielen), en velen daarvan waren op de hand van Beatrice. Haar jeugd, haar moed en waardigheid hadden diepe indruk gemaakt. In de eeuwen erna zou dat beeld alleen maar versterkt worden en het trieste lot van Beatrice werd vereeuwigd op schilderijen en film in toneelstukken, opera's en boeken. 

Het schijnt dat Caravaggio de executie ook heeft gezien en die ervaring heeft gebruikt om zijn schilderij de onthoofding van Holofernes door Judith zo levensecht mogelijk te krijgen. 

Er ontstond zelfs de legende dat elke dag op 11 september, je de geest van Beatrice Cenci kunt zien lopen over de brug bij de Engelenburcht, met haar afgehakte hoofd onder haar arm.

Portret

Terug naar het portret van Beatrice Cenci zelf. Het wordt toegeschreven aan Guido Reni, maar die woonde ergens anders en kwam pas naar Rome ver na 1599. Het wordt ook toegeschreven aan diens leerlinge Elisabetta Serani, maar zeker weten doen we het niet. 

Ach, we weten eigenlijk niet eens zeker of dit wel Beatrice Cenci moet voorstellen. Hoe dan ook, het verhaal is triest en fascinerend en het portret is prachtig, hoewel het natuurlijk nog mooier is in het echt. (helaas moeten we nog even afwachten voor we weer naar Rome kunnen) 

Dit is het eerste deel van wat dit jaar een nieuwe serie moet worden: Bijzonder portret, waarin ik aan de hand van een bijzonder schilderij of foto een historisch persoon bespreek.