Toestanden, Tsitsi Dangarembga

Het verhaal

Ik kan niet zeggen dat ik erg bedroefd was toen mijn broer doodging. Met deze zin begint het verhaal van Tambu, een jong meisje van dertien jaar oud, in een klein dorpje in Zimbabwe in 1968. Haar ouders zijn arm en ongeschoold en het leven is hard. Elke dag moet er op het land gewerkt worden, er wordt gekookt op een open vuur en er is geen stromend water in huis. 

Tambu's vader is niet in staat om iets in zijn situatie te veranderen, en ook Tambu's moeder heeft het te druk met overleven om nog dromen te hebben. 

De oudste broer van haar vader, die met de eretitel Babamakuru wordt aangesproken die zijn positie in de familie aanduidt, heeft wel een opleiding gehad op de zendelingenpost. Hij heeft gestudeerd, heeft met zijn gezin enkele jaren in Engeland gewoond om verder te studeren en is nu teruggekomen. Hij is het schoolhoofd van de zendelingenpost geworden en heeft zo een belangrijke positie. 

Zijn positie houdt ook in dat hij de plicht heeft om voor de familie te zorgen, en heeft hij de macht om te beslissen wat de familieleden moeten doen. 

Tambu's oudste broer, Nhamo, wordt door oom meegenomen naar de zendelingenschool om hier een goede opleiding te krijgen, zodat hij later ook voor zijn familie kan zorgen. Voor Tambu is dit ontzettend oneerlijk, zij is namelijk een stuk slimmer dan Nhamo en heeft een veel grotere ambitie om te kunnen leren en een beter leven op te bouwen. Maar omdat zij een meisje is, is haar scholing niet belangrijk. Zoals haar vader zegt; Kan je je man soms gekookte boeken voorzetten?

Nhamo wordt er niet bepaald leuker op door zijn verbeterde situatie. Hij had al een minachting voor zijn zussen omdat het meisjes waren, nu krijgt hij ook steeds meer minachting voor de armoedige omstandigheden waarin ze leven. Hij komt liever niet meer thuis en als hij al thuis komt onttrekt hij zich aan de klussen die gedaan moeten worden en verwacht hij dat zijn zussen voor hem sloven. 

Nhamo wordt ziek en overlijdt, maar Tambu kan door de verwijdering tussen haar en haar broer niet echt verdrietig zijn om zijn dood. Bovendien zorgt zijn dood ervoor dat haar eigen situatie gaat veranderen, want zij is nu degene die ervoor moet zorgen dat haar familie het beter krijgt. Tambu is nu degene die meegaat met Babamakuru en bij zijn familie komt te wonen en naar school mag. 

Tambu doet het hier uitstekend en behaalt zeer goede resultaten. Ze haalt uiteindelijk zelfs een toelatingsexamen tot een zeer gerenommeerde kloosterschool, waar zowel witte als Afrikaanse leerlingen welkom zijn. 

Tambu's nichtje Nyasha, heeft het moeilijker. Zij is ook een intelligente jonge vrouw, maar zij heeft enorme moeite om zich aan te passen. Zij was nog heel klein toen haar ouders naar Engeland vertrokken en is daar opgegroeid. Nu is ze een puber en moet ze zich weer schikken naar wat in Zimbabwe gebruikelijk is. Dingen die ze heeft leren kennen in Engeland, en die daar heel normaal waren, zijn nu opeens afkeurenswaardig of zelfs ronduit slecht. 

Zoals ze tegen Tambu zegt na een heel nare confrontatie met haar vader waarbij harde klappen vielen; 

'Zo gaat dat', verzekerde ze me. 'Voor je het weet heb je je aangepast en ben je gewend aan de gang van zaken. Kijk maar naar mij. Ik voelde me thuis in Engeland en hier ben ik een hoer met smerige gewoonten'. 

Nyasha probeert om zichzelf te blijven en vast te houden aan haar eigen ideeën, maar loopt elke keer weer aan tegen de muur van seksisme, traditie en onderdrukking en gaat hier bijna aan onderdoor. 

De schrijfster

Tsitsi Dangarembga is geboren in 1959 in Zimbabwe (toen Rhodesië) en haar leven verliep als kind grotendeels zoals dat van de personages uit Toestanden. Haar ouders waren onderwijzers op een zendelingenpost en Tsitsi volgde onderwijs op de school daar en kreeg een beurs voor een prestigieuze bijna geheel witte school waar ze haar opleiding voltooide. 

Ze woonde  als kind enkele jaren in Engeland met haar ouders, en hoewel ze terug in Zimbabwe het Shona wel weer onder de knie kreeg, bleef Engels voor haar haar eerste taal. Ze heeft verschillende studies gevolgd en heeft ook veel in het theater gedaan. 

Nervous conditions, zoals de originele titel van dit boek luidt, is haar debuutroman uit 1988, en was het eerste boek van een zwarte vrouw uit Zimbabwe dat in het Engels werd uitgegeven.  Tegenwoordig wordt het beschouwd als een Afrikaanse klassieker. 

Thema's

In het boek komen namelijk verschillende belangrijke thema's aan bod, die je echt aan het denken zetten. Het eerste dat naar voren springt is de armoede en het belang van educatie. Onderwijs is belangrijk, maar hoe kun je naar school gaan als je alleen maar bezig bent met overleven? 

Voor Tambu is naar school gaan van levensbelang, dit is de enige kans die ze heeft om haar situatie te verbeteren. Zij zet alles op alles om dit doel te bereiken en wil zich nergens door af laten leiden.

Het feit dat zij niet naar school mag gaan en haar broer wel, is ook te danken aan de achtergestelde positie van meisjes en vrouwen. Dit blijkt uit alles. Uit het feit dat de broer zijn zussen voor zich kan laten sloven. Of uit het feit dat de vrouwen al het (huishoudelijk) werk moeten doen en als er een grote familiebijeenkomst is degenen zijn die van de vroege ochtend tot de laten avond iedereen moeten verzorgen. En uit het feit dat Tambu's tante een graad in de filosofie heeft, maar haar echtgenoot eigenlijk nooit naar haar luistert en zij vooral bezig is om het hem naar de zin te maken. 

Zimbabwe was op dat moment nog Rhodesie, een kolonie van Engeland. In 1965 had de blanke regering zich onafhankelijk verklaard, om te voorkomen dat door de snelle dekolonisatie van Afrika er een zwart bewind aan de macht zou komen, iets waar de blanke minderheid in het land zich niet veilig bij voelde. 

De witte mensen die Tambu ontmoet, zijn vooral de zendelingen, die naar Afrika komen om er ontwikkelingswerk te verrichten. Zwarte Afrikanen kunnen scholing krijgen en zich ontwikkelen, maar het is wel duidelijk dat zij hier dankbaar voor moeten zijn en geen rare ideeën over macht of onafhankelijkheid moeten krijgen. 

Oom Babamakuru mag dan in de familie de grote vent zijn waar iedereen voor buigt en die alles voor de familie mag bepalen, hijzelf buigt ook weer voor zijn witte meerderen. En zoals hij wil dat niemand vraagtekens zet bij zijn positie, zo zet hij zelf ook nooit vraagtekens bij deze ongelijke situatie. 

En zo zijn er nog veel meer voorbeelden te noemen die dit boek zo fascinerend en bijzonder maakt. In Toestanden krijg je een zeer goed beeld over hoe moeilijk het is om armoede te ontsnappen, en hoe het je vergaat als je klem zit tussen twee culturen en welke invloed traditie, onderdrukking en kolonisatie allemaal kunnen hebben. 

Dit was een boek waar ik wel even in moest komen, maar dat me uiteindelijk veel heeft geleerd en waar ik nog lang over na heb gedacht. En ik vind het altijd mooi als een boek dat voor elkaar krijgt. 

Originele Engelse titel: Nervous conditions (1988)

Deze Nederlandse uitgave 2023 door uitgeverij Mozaïek 

Nederlandse vertaling: Helen Henny

Bladzijdes: 279

Eerder in het Nederlands uitgegeven als: Op gespannen voet (1993)