Lara, Anna Pasternak

Het verhaal achter een literair meesterwerk is soms nog vreemder of romantischer dan het verhaal zelf. 

Een van de grootste boeken van de 20^e eeuw is Dokter Zjivago van de Russische schrijver Boris Pasternak. Het is het verhaal van de jonge dokter en dichter Joeri Zjivago die een verhouding krijgt met Lara, terwijl ondertussen om hen heen de wereld verandert door de Russische revolutie en de gebeurtenissen daarna.

Toen Pasternak de roman schreef, was hij al een zeer beroemd en geëerd dichter in Rusland. Het schijnt dat zelfs Stalin het werk van Pasternak zo kon waarderen dat dit de reden is dat Pasternak nooit is opgepakt of gearresteerd en dat terwijl de schrijver beslist niet altijd in de pas liep.

Zijn ouders waren ook kunstenaar, zijn vader de impressionistische schilder Leonid Pasternak en zijn moeder Anna was een begenadigd pianiste. Na de Russische Revolutie zouden de Pasternaks Rusland verlaten, behalve Boris. Voor hem was er geen leven denkbaar buiten de berkenbossen van Rusland, de plek waar zijn hart en ziel thuishoorden.

Boris Pasternak was een vat vol tegenstrijdigheden. Aan de ene kant een gul man die opkwam voor zijn vrienden, aan de andere kant was hij ijdel en vond hij zichzelf ook een heel belangrijk en groot kunstenaar.

Zijn liefdesleven was niet zo heel gelukkig. Hij trouwde eerst met Jevgenia, maar hun temperamenten pasten niet bij elkaar. Hij verliet haar voor Zinaida, die een stuk praktischer en rustiger was. 

Helaas bracht ook dit huwelijk hem niet wat hij ervan had gehoopt en in 1946 werd hij verliefd op Olga Irvinskaja. Zij werkte bij het literaire tijdschrift Novy Mir. Zij was vierendertig, hij was zesenvijftig. Tot zijn dood in 1960 zouden ze geliefden en vrienden zijn.

Boris Pasternak

Een groot deel van Dokter Zjivago zou geschreven worden tijdens hun verhouding en de rol die Olga speelde in de totstandkoming kan niet onderschat worden. Ze gaf niet alleen praktische hulp door manuscripten te typen en als zijn secretaresse te fungeren, maar zij was de inspiratie voor Lara.

De verhouding tussen Joeri Zjivago en Lara is grotendeels gebaseerd op die van Boris en Olga en veel van de gedichten die in het boek waren opgenomen, waren oorspronkelijk gedichten die Boris voor Olga had geschreven.

Zijn weigering met Olga te trouwen en hun verhouding officieel te maken, maakte haar echter kwetsbaar. Het bewind kreeg door dat de nieuwe grote roman waar Pasternak aan werkte niet heel vleiend was voor het regime en de revolutie, en probeerde druk op hem uit te oefenen door Olga te arresteren. Zij werd veroordeeld tot vijf jaar strafkamp en werd na drie jaar vrijgelaten.

Olga Irvinskaja

Die ervaring tekende en veranderde hun verhouding, maar ondanks zijn grote liefde voor Olga, zou Boris Pasternak altijd weigeren om van Zinaida te scheiden en met Olga te trouwen. 

In de jaren die volgden leefden Boris en Olga bijna samen en brachten ze veel tijd samen door, terwijl toen de strijd begon om Dokter Zjivago uit te geven. De Russische uitgevers weigerden het boek en veel van zijn collega schrijvers werden gedwongen om afstand van Boris te nemen.

Pas na tussenkomst van de Italiaanse uitgever Feltrinelli zou er een buitenlandse, vertaalde uitgave komen, maar in Rusland bleef het boek verboden. 

Het boek sloeg in als een bom en overal was de lof groot. Boris Pasternak kreeg zelfs de Nobelprijs voor de literatuur in 1958, hoewel hij die uiteindelijk onder druk zou weigeren.

De Russische regering was ernstig in verlegenheid gebracht door de situatie, maar hoewel Pasternak het leven zuur werd gemaakt, werd hij niet gearresteerd. Wel werd de roep groot om hem te verbannen uit Rusland. Als hij toch zoveel kritiek had, kon hij wel oprotten ook.

Verbanning zou waarschijnlijk een grotere straf voor Pasternak hebben betekend dan welke arrestatie dan ook, maar zover kwam het uiteindelijk niet. Buitenlandse schrijvers als Ernest Hemingway en Albert Camus, maar ook politieke leiders als Nehru namen het voor Boris Pasternak op.

In 1960 kwam het einde voor Boris Pasternak. Hij had al eerder hartaanvallen gehad, maar nu werd hij ernstig ziek en in mei overleed hij. Hoewel er aan zijn begrafenis geen enkele officiele ruchtbaarheid was gegeven, was de opkomst enorm. Toen een van de gedichten uit Dokter Zjivago werd voorgelezen, fluisterden alle aanwezigen het mee, hoewel officieel niemand het zou moeten kennen.

Olga en Boris

Opnieuw was Olga kwetsbaar, het regime moest Pasternak in ere herstellen, maar dat kon alleen als de schuld van die verderfelijke roman bij iemand anders kwam te liggen. Olga en haar dochter werden enkele maanden later opnieuw opgepakt en veroordeeld. Ze zou uiteindelijk in 1995 sterven, de brieven en de papieren van Boris die van haar waren afgenomen heeft ze nooit teruggekregen.

De familie Pasternak deed er ondertussen alles aan om de invloed van Olga Irvinskaja op het leven van Boris Pasternak en het boek Dokter Zjivago te verkleinen en zelfs te ontkennen.

Maar nu is er Lara, het boek dat Anna Pasternak (een kleindochter van een zuster van Boris) heeft geschreven. Ze vertelt hierin niet alleen het verhaal van Olga en Boris, maar probeert ook te doorgronden wie Boris was en waarom hij tot zijn keuzes kwam.

Het is bijzonder boeiend en prettig geschreven en zakte wat mij betreft geen moment in. Een aantal dingen wist ik wel, zoals de situatie voor schrijvers in Rusland en de moeilijkheden rond het uitgeven van Dokter Zjivago, maar dit boek geeft toch ook weer nieuwe informatie en inzichten.

Het verhaal van Olga is ongelofelijk triest en ik hoop voor haar dat de jaren met Boris en het geluk dat hun liefde haar bracht heeft opgewogen tegen de ellende die ze er ook bij kreeg. Ik vond het in ieder geval heel bijzonder om deze achtergrond te leren kennen bij één van de mooiste verhalen die ik in de kast heb staan en het zorgt ervoor dat ik met nieuwe ogen Dokter Zjivago zal lezen.

Oorspronkelijke titel; Lara

Uitgegeven in 2016

Nederlandse uitgave 2016 door uitgeverij Nieuw Amsterdam

Nederlandse vertaling: Aad Jansen en Pon Ruiter

Bladzijdes: 337

Voor wie meer wil weten over de moeilijkheden bij het uitgeven van Dokter Zjivago heb ik eerder heb boek De zaak Zjivago besproken.

Er is trouwens een nieuwe vertaling uitgekomen van Dokter Zjivago, in de Russische bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot. Een dure uitgave, maar wel de moeite waard (ik heb me niet kunnen inhouden en heb mezelf op deze nieuwe vertaling getrakteerd.)