Zulajka opent haar ogen, Guzel Jachina

Nadat Stalin in 1928 in de Sovjet Unie de macht stevig in handen had, wilde hij het land veranderen. Weg met de kleine boerderijen die al eeuwenlang het Russische platteland uitmaakten, er moest geïndustrialiseerd worden en de Sovjet Unie zou het leidende land op het gebied van zware industrie moeten worden.

Op het platteland zelf werden met harde hand hervormingen doorgevoerd, boeren werden gedwongen om samen in een kolchoze te leven en iedereen die weigerde kon rekenen op Siberie of de doodstraf.

Bovendien kwam er een campagne op gang tegen de rijke boeren, de zogenaamde koelakken. Deze rijke boeren (het verschil was soms dat zij een koe hadden en de rest van het dorp niet), werden met grof geweld van hun bezittingen weggevoerd en meegenomen om heropgevoed te worden. 

Het aanwijzen van boeren als koelakken diende als excuus om boerderijen in te nemen en voedsel te confisqueren. Veel mensen op het platteland probeerden zich te verzetten, door vee te doden en oogst te verstoppen, maar dit werd gezien als contrarevolutionaire activiteiten en daarom werden ze meteen gearresteerd.

Tussen 1930 en 1934 werden er in Siberië in totaal zo’n 2000 nederzettingen gesticht, door koelakken die verbannen waren van hun boerderij. Ze moesten hier in de wildernis een nieuw bestaan opbouwen en leren om geen contrarevolutionaire koelak te zijn. Ze stonden in deze nederzettingen onder leiding van een militaire commandant en het was verboden de nederzetting te verlaten.

Zulajka opent haar ogen gaat over deze periode in de Russische geschiedenis.

Zulajka is een Tataarse, die leeft met haar echtgenoot en haar schoonmoeder vlak bij Kazan. Als vrouw en schoondochter heeft ze totaal niets in te brengen in het huis. De Tataren leven nog volgens de eeuwenoude gewoonten en hoewel ze in naam Islamitisch zijn, is het aloude geloof in geesten en demonen aan wie offers gebracht moeten worden, nog altijd springlevend.

Ondanks haar harde bestaan en het verdriet over haar doodgeboren kinderen, prijst Zulajka zich gelukkig met een man die haar niet altijd heel hard slaat en een huis heeft gebouwd met een modern badhuis erbij.

Helaas is de rijkdom van Moertaza ook de Sovjets opgevallen, die langs komen om verhaal te halen. Moertaza overleeft deze confrontatie niet en Zulajka wordt gearresteerd en meegenomen.

Met een trein wordt de grote groep migranten naar Siberië vervoerd. In de trein zitten niet alleen verzamelde koelakken, maar ook mensen uit Leningrad die heropgevoed moeten worden. De commandant van de trein, Ignatov, probeert zijn lading op plaats van bestemming te krijgen, maar dit is nog niet gemakkelijk. Bevelen spreken elkaar tegen en de trein wordt van hot naar her gestuurd. 

Uiteindelijk is de trein een half jaar onderweg. Als ze uiteindelijk in Siberië aankomen, is de winter al bijna aangebroken en de groep migranten moet de barre kou zien te overleven, met de krappe middelen die ze hebben en een inderhaast gebouwd onderkomen.

Ondanks de verschrikkelijke melodramatische titel is Zulajka opent haar ogen één van de mooiste boeken die ik dit jaar heb gelezen. Guzel Jachina schijnt het verhaal van haar grootmoeder gebruikt te hebben als basis voor deze roman.

En niet alleen is het een ongelofelijk interessant verhaal over een boeiend stuk geschiedenis, het is ook nog een verhaal waarbij je je verwondert over waar mensen toe in staat zijn. Zelfs de meest barre omstandigheden krijgen mensen er niet onder en de veerkracht die mensen hebben, is bewonderenswaardig.

De groep migranten heeft het geluk dat er niet alleen boeren in hun groep zitten die hard kunnen werken en weten hoe ze het land moeten verbouwen, in de groep mensen uit Leningrad zitten ook hoogopgeleide mensen, zoals een arts, een ingenieur en een landbouwdeskundige. Waar de arts weet dat een middel genaamd ‘berkenteer’ tegen de verschrikkelijke muskieten helpt, weten de boeren vervolgens hoe je dat middel moet maken.

Zulajka moet noodgedwongen veranderen. Als jong meisje van vijftien was ze met Moertaza getrouwd en vanuit haar eigen dorp naar zijn dorp gekomen. Ze kende alleen het vrouwenverblijf van het huis en de strenge regels waar ze zich aan moest houden.

Maar nu gelden er andere regels en is er geen tijd om te bedenken hoe zondig het is als een vreemde man met je praat of je ziet zonder dat je hoofd bedenkt is. Zulajka speelt haar rol in het tot stand komen van de nederzetting en op haar bescheiden manier is ze eigenlijk heel belangrijk.

De groei die Zulajka doormaakt, als eenvoudige ongeletterde boerin naar iemand die zichzelf leert kennen en haar eigen beslissingen durft te nemen, is mooi en vooral ook geloofwaardig beschreven.

Prachtig wordt niet alleen het verhaal van Zulajka verteld, maar ook de andere verhalen. Zo leren we dokter Wolf kennen, die ooit een vooraanstaand specialist was, maar toen de Revolutie uitbrak een originele manier had om zich voor de werkelijkheid af te sluiten. 

En de kunstenaar Ikonnikov die ooit bustes van Stalin maakte, maar nu verantwoordelijk is voor de propagandaposters in het dorp. Hij kan zijn liefde voor Parijs niet onderdrukken al moet hij voorzichtig zijn en doen alsof hij Moskou schildert, waarbij de Eiffeltoren voor het ministerie van Zware Industrie doorgaat.

Ik vond vooral de commandant Ignatov een bijzonder mens. Hij ziet zichzelf als een toegewijde Sovjet-man en hij is dan ook beslist niet blij met de opdracht de trein met migranten te begeleiden. 

Hij is een harde militair die actie wil, hij is verdorie geen babysitter. 

Maar in de maanden die volgen, vergroeit Ignatov steeds meer met zijn opdracht, al zal hij altijd ontkennen dat een klein vrouwtje dat amper naar hem durft te kijken daar ook iets mee te maken heeft.

Ignatov is niet bang om keiharde besluiten te nemen, zoals de eerste winter in Siberië laat zien. Maar het is dankzij zijn leiding dat de mensen de winter overleven en de nederzetting tot bloei komt. Ook is hij niet werkelijk zo hard als hij zichzelf graag voorhoudt, hij heeft medelijden met de mensen die het moeilijk hebben, vooral met de kinderen. Bovendien is hij strikt rechtvaardig, al is hij constant bang dat dit hem zwak maakt.

De verschrikkelijke bureaucratie, de totalitaire onderdrukking die iedereen kan vermorzelen, de propaganda waar niet tegen op te praten is, de complete willekeur van de terreur, alles komt in deze magistrale roman aan bod. Voeg daarbij prachtige zinnen met af en toe een vleugje humor en levensechte personages en je hebt een verhaal dat geen moment inzakt, geen moment sentimenteel wordt en van de eerste tot de allerlaatste bladzijde boeit.

Een ontdekking.

Originele Russische titel: Zuleicha otkryvajet glaza (2015)

Nederlandse uitgave: Uitgeverij Querido in 2017

Nederlandse vertaling Arthur Langveld

Bladzijdes: 478