De eerste man, Albert Camus

De vader van Jacques Comery is overleden toen Jacques nog maar één jaar oud was. Zijn vader stierf in de loopgraven van Noord-Frankrijk, vechtend voor het moederland. In Algerije blijft zijn vrouw achter met twee kleine kinderen en om rond te kunnen komen trekt ze bij haar moeder in Algiers in.

Het is bittere armoede in het gezin met drie volwassenen en twee kinderen (grootmoeder, moeder en oom en de twee broertjes) en het is met veel moeite dat de kleine Jacques verder mag leren aan het lyceum.

Onvoltooid

De eerste man is een bijzonder boek, want de schrijver heeft het namelijk niet af kunnen maken. Op 4 januari 1960 is Albert Camus omgekomen bij een auto ongeluk en dit onvoltooide manuscript zat in zijn tas. Volgens de aantekeningen hadden er nog stukken achteraan moeten komen en hij heeft ook geen kans gehad om het te corrigeren of bij te werken.

Pas in 1994 is het uitgegeven en eigenlijk heeft men het manuscript grotendeels zo gelaten zoals het was. De uitgevers hebben ervoor gekozen om alleen de interpunctie toe te voegen voor de leesbaarheid. Verder wordt er in noten aan gegeven waar er stukken onleesbaar waren, of waar Albert Camus een andere versie of aanvulling gaf of een opmerking plaatste.

Dit is absoluut de juiste keuze geweest, want op deze manier krijg je heel goed een idee van het verhaal dat Albert Camus voor zich had. Bovendien geeft het op deze manier ongewild ook een inkijkje in de manier waarop een verhaal tot stand komt. Dat er stukken ontbreken en dat het niet af is, is geen probleem, want het gedeelte dat er wél is, is ongelofelijk mooi en zeer de moeite waard. 

Armoede

In De eerste man beschrijft Camus zijn eigen jeugd als zoon van Franse kolonisten in Algerije en dit doet hij vol kleuren en geuren. De hitte van Algiers die ’s middags elke activiteit smoort, de jongens die rondrennen en kattenkwaad uithalen en zich af en toe een Arabisch gebakje of een frietje kunnen veroorloven, terwijl de geur van de zee af en toe wat verfrissing brengt. Moeiteloos zie je de stad voor je, met de verschillende bewoners, de Fransen, de Spanjaarden, de Arabieren en hun verschillende gebruiken en gewoontes die samen een kleurrijk geheel vormen.

Maar heel mooi en indringend beschrijft hij ook de beperkingen die armoede een gezin oplegt. Als er geen boeken zijn, geen enkele opleiding, dan wordt het wel heel moeilijk om de wereld buitenshuis te begrijpen.

Grootmoeder kan niet lezen en schrijven, moeder kan wel een beetje lezen, maar heeft een heel beperkte woordenschat en veel begrippen hebben voor haar geen enkele betekenis. Zo weet ze dat haar man door granaatscherven is omgekomen, maar voor haar idee zijn granaatscherven iets zelfstandigs, ze heeft geen idee wat dit begrip betekent. Op die manier houden armoede en onwetendheid elkaar in stand.

Armoede is een vesting zonder ophaalbrug.

Toch is het niet alleen ellendig, het is duidelijk dat de moeder veel van haar zoons houdt, al kan ze weinig voor hen betekenen en ook de oom is een lieve man die zijn best doet. Grootmoeder is hard en streng, maar de omstandigheden dwingen haar hiertoe, ze wil uiteindelijk wel het beste voor iedereen, al heeft ze geen idee hoe ze sommige dingen voor elkaar moet krijgen.  

Albert Camus 1913-1960

Meneer Bernard

Maar gelukkig is er de onderwijzer, meneer Bernard, die een grote rol zal spelen om Jacques een toekomst te geven, net zoals Albert Camus ook dankzij zijn vroegere onderwijzer is gekomen waar hij kwam, als filosoof, schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur in 1957.

De twee brieven die achterin zijn opgenomen, een van Albert Camus aan zijn eigen oude onderwijzer en het antwoord hierop, maakten me ontzettend blij, soms kun je als leraar blijkbaar een beslissende rol spelen in het leven van je leerlingen; een prachtig idee.

Meneer Bernard heeft zijn eigen methodes en weet de leerlingen te stimuleren en hun leergierigheid te prikkelen, terwijl hij tegelijkertijd de straatschoffies er goed onder weet te houden. Het is aan zijn interventie te danken dat Jacques door mag leren, hoewel grootmoeder er eerst absoluut op tegen was omdat Jacques in die jaren op het lyceum niet zou kunnen verdienen, iets dat hard nodig was.

Ontroerend wordt duidelijk hoe de jonge Jacques worstelt met het nieuwe leven dat hij leert kennen, de twee werelden van thuis en school die van elkaar gescheiden zijn en nooit bij elkaar zullen komen. Met elke les op school verwijdert hij zich verder van zijn familie. De schaamte die hij voelt voor zijn familie en tegelijkertijd het schuldgevoel over die schaamte worden heel duidelijk voelbaar, als lezer krijg je er zelf bijna pijn in je maag van.

Wat Jacques van het lyceum meebracht was niet in te passen in dat huis zonder kranten, zonder boeken- totdat Jacques ze er bracht- en ook zonder radio, waar alle dingen voor direct gebruik dienden, waar alleen familie op bezoek kwam en dat maar zelden werd verlaten en dan altijd om leden van diezelfde onwetende familie op te zoeken, en zo groeide tussen hem en zijn familie de stilte.

Het is het verhaal van een jongen die eigenlijk zichzelf moet opvoeden en zichzelf moet uitvinden. Hij is de eerste man, want niemand is hem voorgegaan op de weg die hij nu gaat.

Dit was mijn eerste kennismaking met Albert Camus, maar ik had hierbij wel een schot in de roos: De eerste man is één van de mooiste boeken die ik gelezen heb.  

Oorspronkelijke Franse titel: Le premier homme

Uitgegeven in 1994

Nederlandse uitgave 1995 (herzien in 2004) door uitgeverij De bezige bij

Nederlandse vertaling Jan Pieter van der Sterre

Bladzijdes: 319