De diepst verborgen herinnering van de mens, Mohamed Mbougar Sarr

In de jaren '30 schreef de Senegalese schrijver T.C. Elimane een boek dat als een bom insloeg in de Franse literaire wereld. Het boek (Het labyrinth der onmenselijkheid) werd bejubeld en de schrijver werd de 'zwarte Rimbaud' genoemd. Maar er werden ook vragen gesteld. Kon dit boek wel door een zwarte Afrikaanse schrijver geschreven zijn? Was het boek daarvoor niet té goed, té Europees? En al snel kwam de kritiek, als de schrijver werkelijk zwart was, had hij meer ' Afrikaans' moeten schrijven, meer van zijn exotische continent laten zien. 

En al snel kwam het verlossende woord; de schrijver had gewoon ordinair plagiaat gepleegd door allerlei fragmenten van westerse schrijvers in zijn eigen boek te verwerken en te gebruiken. Dat boek bestond dus niet vanwege de genialiteit van een zwarte schrijver, maar dat van westerse schrijvers waar hij als een dief gebruik van had gemaakt. De literaire wereld was gerust, de orde was hersteld en iedereen wist zijn plaats weer. 

T.C. Elimane zelf had zich tijdens het schandaal en daarna volkomen stilgehouden, hij had geen woord tot zijn verdediging gesproken en verdween uiteindelijk van de aardbodem. De uitgever van zijn boek probeerde eerste nog de schade te herstellen, maar moest uiteindelijk bakzeil halen. Alle exemplaren van het boek werden teruggehaald en vernietigd, de uitgeverij ging failliet. 

Nu is er de jonge Senegalese schrijver Diégane Faye die het probeert te maken in de Franse literaire wereld, tezamen met een grote groep generatiegenoten. Hij komt op het spoor van het boek van Elimane en weet een exemplaar te bemachtigen. Hij leest het en dit verandert zijn leven, vanaf dat moment moet hij te weten komen wat er met Elimane gebeurd is. 

Via de vrouw van wie hij het enige bewaard gebleven exemplaar van Het labyrinth der onmenselijkheid heeft gekregen, komt hij meer te weten en zo komen langzaam, beetje bij beetje alle draden bij elkaar die het verhaal van T.C. Elimane vormen. En dat is niet alleen het verhaal van een schrijver die betrokken raakte bij een schandaal, maar het gaat ook over schrijvers, schrijven, kolonialisme en de verhouding daartussen. 

Want wat is de status van een schrijver uit Afrika (of een van de andere koloniën) en hoe worden zijn of haar boeken gewaardeerd? Moeten ze aan een westerse standaard voldoen om serieus te worden genomen en zo ja, wat is die standaard dan en wie bepaalt die? Of moeten ze laten zien dat ze uit Afrika komen en worden ze beschouwd als pretentieus en onecht als ze dat niet voldoende doen? En opnieuw, naar wiens standaard wordt dit beoordeeld? Deze vragen spelen een rol bij het boek van Elimane, maar ook voor Diégane Faye en uiteindelijk zelfs voor Mohamed Mbougar Sarr zelf. 

Deze spagaat  geldt niet alleen voor schrijvers en voor literatuur, maar er is altijd een ongemakkelijke verhouding tussen kolonisator en gekoloniseerde, degene met de macht en degene zonder de macht. De gekoloniseerde wil aan de ene kant onafhankelijk zijn, maar tegelijkertijd is er ook een bewondering voor de kolonisator en is er een wens om daarop te lijken. 

Ik vind De diepst verborgen herinnering van de mens een lastig boek om te bespreken, want er gebeurt veel en er zitten veel lagen in het boek. Toch wil ik meteen voorop stellen dat het geen moeilijk boek is om te lezen, want het is geschreven met een helderheid en een vaart die je helemaal meeneemt. 

De structuur is echter wat lastiger, want aan het begin van een hoofdstuk is niet altijd meteen duidelijk wie er aan het woord is, hoewel je daar tijdens het lezen wel achter komt. Bovendien zijn er verhalen binnen verhalen binnen verhalen, afgewisseld met dagboekfragmenten, interviews, gesprekken, brieven en literaire kritieken op het boek van Elimane. Het is knap hoe Mohamed Mbougar Sarr speelt met genres, en hier een onweerstaanbare mix van maakt, net zoals het boek van Elimane een mix van genres was. 

Elimane en zijn boek Het labyrinth der onmenselijkheid zijn aan de fantasie van Mohamed Mbougar Sarr ontsproten, maar het is gebaseerd op het waargebeurde verhaal van de Malinese schrijver Yambo Ouologuem die in in 1968 een Franse literaire prijs won voor zijn debuutroman, en later beschuldigd werd van plagiaat. Yambo Ouologuem heeft zich na dit schandaal ook teruggetrokken en heeft nooit meer een voet in de literaire wereld gezet. 

De diepst verborgen herinnering van de mens heeft in 2021 ook de Prix Goncourt gekregen, de belangrijkste literaire prijs in Frankrijk. Mohamed Mbougar Sarr was nog maar 31 jaar oud toen hij de prijs kreeg en is de jongste winnaar van de prijs sinds 1976. Maar het is een prijs die wat mij betreft verdiend is, want De diepst verborgen herinnering van de mens is een prachtig boek, waarin bijzondere personages voorkomen die diep onder je huid gaan zitten en dat een verhaal vertelt dat je meeneemt naar Parijs, Senegal en Zuid-Amerika. Het is een boek dat je niet weg kunt leggen, maar dat je vastpakt tot je het uithebt, een boek dat tot leven komt en in je hoofd blijft zitten. Een boek waarin elke zin precies staat waar het staan moet en elk woord iets toevoegt. 

Kortom, mijn bespreking doet het boek geen recht, maar ik kan jullie tot slot alleen zeggen dat het gewoon een geweldig boek is. 

Originele Franse titel: La plus secrete memoire des hommes (2021)

Nederlandse uitgave 2022 door uitgeverij Atlas contact

Nederlandse vertaling: Jelle Noorman

Bladzijdes: 461