Het tumult van de tijd, Julian Barnes

Een man staat elke nacht te wachten bij de lift, zijn koffertje gepakt. Op die manier hoeft zijn gezin geen getuige te zijn als de geheime dienst eindelijk komt om hem op te halen. Deze man is de componist Dimitri Sjostakovitsj en het jaar is 1936.

Hij was op dat moment een van de bekendste componisten in de Sovjet-Unie, maar zijn laatste opera had Stalin niet bepaald behaagd. Stalin was zelfs halverwege de uitvoering weggelopen.

Arrestatie en eventuele deportatie waren geen denkbeeldig lot, het zou heel goed kunnen dat hij zou worden opgehaald en meegenomen. De terreur van Stalin was op zijn hoogtepunt en niemand was veilig voor vervolging.

In dat jaar kwamen de geheim agenten hem niet halen, maar het kostte Sjostakovitsj een aantal jaren om uit het dal te klimmen en weer in genade te worden aangenomen. Om enkele jaren na de oorlog weer opnieuw in de problemen te komen toen men zijn werken niet verheffend genoeg vond en te pessimistisch over de oorlog.

Dimitri Sjostakovitsj was in 1906 in St. Petersburg geboren en werd al snel een bekende componist. Hij was nauw betrokken bij de modernistische kunst in de jaren ’20, maar nadat Stalin aan de macht was gekomen, kreeg kunst een nieuw doel. Dit gold voor alle soorten kunst: literatuur, schilderkunst en de muziek.

Kunst moest het communisme uitdragen en de arbeiders verheffen met gedachten aan de Roemrijke Revolutie. Voor individuele, kleinburgerlijke experimenten was geen plaats meer. Iedereen die zich daaraan schuldig maakte, werd bestempeld tot volksvijand en zijn werken konden niet meer worden uitgevoerd.

Leven in de Sovjet Unie betekende leven in een achtbaan, betekende razendsnel leren schakelen tussen wat de ene dag goed werd gevonden en de dag erop bestempeld werd als verderfelijk. 

Het betekende nooit je eigen mening te kunnen zeggen en te geloven in belachelijke complotten, vaak omdat de werkelijkheid nog belachelijker was. 

Het betekende dat je altijd angstig was, altijd op je hoede, en dat je nooit zekerheid had dat je veilig was. Succes de ene dag was geen enkele garantie tegen werkkamp de volgende dag.

In ongenade vallen als componist betekende dat je je werk als docent kwijtraakte, dat je werken niet meer werden uitgevoerd, dat je uit de componistenbond werd gezet en daarom ook geen recht meer had om muziekpapier te kopen. 

Je collega’s moesten afstand van je nemen en de journalist die je de ene dag nog in een recensie had geprezen, nam de dag erop alles terug en biechtte op in verwarring te zijn gebracht door jouw 'kleinburgerlijke individualistische experimenten'.

 

Dimitri Sjostakovitsj (1906-1975)

Hoe bewaar je als kunstenaar je integriteit in zo’n maatschappij? In een maatschappij waar de Macht de opdrachten geeft en verwacht dat die naar letter en geest uitgevoerd worden. In een maatschappij waar alles wat waar is gelogen wordt en de leugens als waarheid verkondigd moeten worden.

Is ironie genoeg, zoals Sjostakovitsj meent, of had hij meer moeten doen, zoals hij later in zijn leven vreest?

Want hoe kun je je verzetten en jezelf blijven als verzet je alleen maar zal breken en je daarna nooit meer kunt componeren? Er zijn, zoals in het boek treffend geschreven wordt, in de Sovjet-Unie namelijk twee soorten componisten; bange componisten en dode componisten.

Kortom, hoe kun je muziek schrijven als het tumult van de tijd altijd harder klinkt dan alles wat jij kunt componeren?

Ik ben geen groot kenner van klassieke muziek en voordat ik Het tumult van de tijd had gelezen, wist ik eigenlijk bijna niets van Sjostakovitsj.

Ik heb, tijdens het lezen van dit boek, af en toe wat van zijn muziek beluisterd en hoewel ik sommige stukken heel moeilijk te begrijpen vind (en ook niet zo mooi), zijn er ook stukken die mij zeer aanspreken. Ik wil dus eigenlijk gewoon meer van hem horen en zijn werk beter leren kennen.

Dat is de kracht van Julian Barnes, die met dit boek een fictieve biografie van Sjostakovitsj schrijft. Hij brengt niet alleen bijzonder mooi het leven van de componist in beeld, maar weet ook de waanzin van de Sovjet-Unie te treffen. 

Dit doet hij in mooie, verstilde scènes, prachtige beeldspraken die soms enkele keren terugkeren en daarmee een nieuwe dimensie aanbrengen, en overpeinzingen die lang na blijven hangen en waar je over na blijft denken.

De kenner van Sjostakovitsj zal bij het lezen van dit boek nieuwe inzichten krijgen en de niet-kenner zal een kenner willen worden. 

Het tumult van de tijd is een meesterlijk mooie roman waarvan ik nu al kan zeggen dat deze hoog zal eindigen in mijn top tien van dit leesjaar.

Originele titel: The noise of time

Uitgegeven in 2016

Nederlandse uitgave 2016 door uitgeverij Atlas Contact

Nederlandse vertaling: Ronald Vlek

Bladzijdes: 220