Alles voor het moederland, Michel Krielaars

Voor Joden was er in het Rusland van de 19^e eeuw weinig plek. Ze mochten maar in bepaalde steden wonen, bepaalde beroepen uitoefenen en toegang tot de universiteit was gelimiteerd. Regelmatig waren er pogroms waarbij in een stad de Joodse bevolking het zwaar te verduren kreeg en vaak overleefde een groot deel van de Joodse gemeenschap zo’n pogrom niet.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat er in de revolutionaire beweging veel Joden actief waren. In een nieuw Rusland zouden de oude grenzen weggevaagd worden, alleen mensen zouden gelijk zijn en er zou een einde komen aan discriminatie.

Isaak Babel (1894-1940) en Vasili Grossman (1905-1964) waren twee schrijvers die ervan overtuigd waren dat de revolutie een betere maatschappij zou brengen. Zij conformeerden zich in de eerste instantie aan de nieuwe regels voor literatuur, maar al snel bleek dat ze alleen maar propaganda mochten schrijven.

Isaak Babel schreef uiteindelijk niets meer, maar was verdacht door zijn reizen naar het buitenland. Hij werd in 1939 gevangen genomen en werd in 1940 roemloos door de geheime dienst doodgeschoten. Zijn lichaam is in een massagraf terechtgekomen en zijn boeken werden in beslag genomen. De aanwezigheid van Isaak Babel moest zoveel mogelijk worden uitgewist. Pas na de dood van Stalin kwam er een uitgave in de Sovjet Unie uit met zijn verzamelde verhalen.

Vasili Grossmann bleek lange tijd onaantastbaar. Waar anderen werden opgepakt tijdens de grote terreur van Stalin eind jaren ’30, wist hij de dans te ontspringen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Russische leiding volkomen overrompeld werd door de Duitse inval, werd Vasili Grossman oorlogscorrespondent. 

Zijn manier van schrijven liet de verschikkingen van de oorlog spreken en maakte duidelijk wat soldaten en burgers te lijden hadden. Tegelijkertijd was het regime blij met zijn artikelen omdat ze de heldendaden van het Russische volk onderstreepten.

Na de oorlog nam Stalin steeds meer maatregelen tegen de Joodse bevolking, een nieuwe vervolging was begonnen. Grossman verzette zich hiertegen, maar dat had tot gevolg dat hij bijna geen opdrachten meer kreeg en zijn werk niet meer gepubliceerd werd.

In zijn laatste grote roman Leven en lot vergelijkt hij de dictaturen van Stalin en Hitler met elkaar en komt hij tot de conclusie dat er in de uitvoering weinig verschil zat en ook niet voor de mensen die het moesten ondergaan. Deze roman mocht niet uitgegeven worden in de Sovjet Unie. Grossman had in het buitenland kunnen publiceren, maar hij had gezien hoe dit voor Boris Pasternak was afgelopen en bovendien was hij nog altijd te trouw aan het regime.

Pas aan het einde van zijn leven zag hij definitief in dat het communisme zeker geen heilstaat had gebracht en gaf hij toestemming zijn werk in het buitenland uit te geven. Hijzelf heeft dat niet meer meegemaakt. Hij stierf in 1964 en pas in 1980 kwam zijn werk in Zwitserland uit. In Rusland duurde het tot 1989 tot Leven en lot gepubliceerd werd.

Voor zowel Babel als Grossman speelde hun Joods zijn in de eerste instantie niet zo’n grote rol. Ze wilden zich er juist van losmaken en hoopten op een eerlijke behandeling in de nieuwe Sovjet Unie. 

Langzamerhand bleek dat ook in de Sovjet Unie de Joden een groep te zijn die er niet bij hoorde en die naar believen gebruikt kon worden als zondebok. Isaak Babel heeft de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog niet meegemaakt, maar Vasili Grossman wel. Zijn moeder was door de nazi’s vermoord en op het einde van zijn leven werden zijn Joodse wortels steeds belangrijker. Op het einde wilde hij zelfs begraven worden op een Joodse begraafplaats, maar dat is niet gelukt omdat zijn echtgenote die niet chique genoeg vond.

Van Michel Krielaars heb ik eerder Het brilletje van Tsjechov gelezen, het boek waarmee mijn liefde voor Tsjechov begonnen is. Ik had dus hoge verwachtingen van Alles voor het moederland en ik ben blij dat die verwachtingen zijn waargemaakt.

In dit nieuwe boek weet Michel Krielaars de levens van Grossman en Babel te vermengen met de geschiedenis van Rusland in het algemeen, en dat van de Joden in Rusland in het bijzonder. Hij probeert inzichtelijk te maken waarom schrijvers als Babel en Grossman zo positief over de Revolutie waren en dat zo lang bleven, terwijl de verschrikkingen bekend werden, en hij slaagt hier goed in.

Daartussen door vlecht hij de observaties van nu en wat er vandaag de dag nog van de geschiedenis te merken is. In sommige opzichten is dat beschamend weinig, maar soms zijn er prettige verrassingen. De herdenkingen van de Stalin-terreur worden door het huidige regime vaak verboden, maar aan de andere kant zijn steeds meer Russen zich bewust dat de herinneringen belangrijk zijn.

Alles voor het moederland is bijzonder goed geschreven, interessant en weet  nieuwe situaties en gebeurtenissen voor het voetlicht te brengen, ondanks dat ik best wel wat heb gelezen over de (schrijvers tijdens de) Stalintijd.

Opnieuw een zeer goed boek.

Uitgegeven in 2017 door uitgeverij Atlas Contact

Bladzijdes: 334