Misdaad en straf, Fjodor Dostojevski

Een onaangename jongeman pleegt een moord en heeft vervolgens geen spijt. Heel kort door de bocht komt de bekende Russische roman Misdaad en straf hierop neer. Maar dit is natuurlijk niet alles wat je over dit verhaal kan zeggen. Want wat zijn de motieven voor de moord en kun je wel ongestraft zo'n gruwelijke misdaad begaan? En is er verzoening en vergeving mogelijk? 

Het verhaal

Rodion Romanovich Raskolnikov is een voormalige student rechten. Hij leeft echter nu onder erbarmelijke omstandigheden in Sint Petersburg. Zijn moeder en zus, Doenja, sturen af en toe geld, maar eerlijk gezegd hebben zij ook helemaal niks en Doenja werkt als gouvernante in moeilijke omstandigheden. 

Als we hem leren kennen is Raskolnikov ziek. Hij heeft koortsachtige dromen, wordt bevangen door heftige emoties en de helft van de tijd heeft hij geen idee waar hij is of wat hij doet. Ondertussen is hij bezig met het voorbereiden van de moord op een oude vrouw die een pandhuis heeft. Hij heeft helemaal bedacht hoe hij een bijl mee kan nemen zonder dat dit wordt gezien, heeft voorbereidingen getroffen hoe hij de oude vrouw af kan leiden en zoekt naar het juiste moment om de daad te plegen. 

Terwijl hij nog bezig is met zijn voorbereidingen, komt hij in een cafe de dronkenman Marmeladov tegen en bijna ondanks zichzelf zal Raskolnikov bij zijn gezin betrokken raken. Marmeladov heeft een ziekelijke vrouw en drie kleine kinderen die door zijn alcoholisme in grote armoede leven. Sonja, zijn dochter uit een eerder huwelijk, is zelfs prostituee om op die manier geld te kunnen verdienen voor het gezin.

Eindelijk heeft Raskolnikov de moed bij elkaar om de moord te plegen, maar dat lukt niet zoals hij het zich had voorgesteld. Door verkeerd ingeschatte omstandigheden pleegt hij een dubbele moord en het is slechts door toeval dat hij ongezien weet weg te komen. 

Raskolnikov dacht dat hij een moord kon plegen omdat hij het idee had dat voor uitzonderlijke mensen de gewone wetten niet bestonden. Uitzonderlijke mensen zouden boven de wet staan en ongestraft dingen kunnen doen die gewone burgermensjes niet kunnen. 

Wat Raskolnikov echter niet had voorzien is dat een mens niet ongestraft een gruwelijke daad kan begaan en dat je je daarmee buiten de maatschappij stelt. Als zijn theorie klopte, zou het hem goed zijn vergaan na de moord en zou hij nergens last van hebben. We zien echter dat Raskolnikov geplaagd wordt door koortsaanvallen en momenten van walging voor zichzelf, zijn omgeving, zijn slachtoffers en de wereld en de mensheid in het algemeen. 

In de dagen die volgen heeft Raskolnikov constant het idee dat men hem op het spoor is, dat iedereen weet dat hij de moord gepleegd heeft en dit brengt hem bijna op de rand van de waanzin. 

Ondertussen probeert zijn vriend Razoemichin hem te helpen, komen Raskolnikovs moeder en zuster naar Sint Petersburg omdat Doenja verloofd is en is er een inspecteur van politie die een soort kat-en-muis spelletje met Raskolnikov speelt, omdat hij lijkt te vermoeden dat Raskolnikov de man is die hij moet hebben. 

De enige waar Raskolnikov enige soelaas vindt, is bij Sonja Marmeladova. Zij is weliswaar een prostituee en staat daarom aan de buitenkant van de maatschappij, maar zij kan dit verdragen en verzinkt niet in wanhoop door haar grote geloof. Zij is het die uiteindelijk Raskolnikov kan overhalen om zich aan te geven en ook als hij veroordeeld wordt, laat ze hem niet in de steek. Het is hier in Siberië waar Raskolnikov uiteindelijk oprecht berouw vindt. Hij beseft dat hij de straf voor zijn misdaad moet uitzitten en boete moet doen door het lijden te ondergaan, om op die manier verlossing te vinden. 

Achtergrond

Fjodor Dostojevski had toen hij Misdaad en straf schreef, al een heleboel meegemaakt dat zijn kijk op het leven, op waarden en normen, en op misdaad en straf kleurde. Zijn vader was een arts die zijn gezin met harde hand opvoedde. Vader had een klein landgoed gekocht, maar de lijfeigenen werden de slechte behandeling die hij hen gaf zo beu, dat ze hem uiteindelijk vermoordden. 

Fjordor was naar de militaire academie gegaan, en had een militaire carrière voor zich als officier, maar zelf wilde hij liever schrijven. Hij had al enkele romans gepubliceerd en het zag ernaar uit dat hij hier echt zijn beroep van kon maken. 

Dostojevski was echter bij een bijeenkomst van een politieke groep de het lijfeigenschap wilde afschaffen en hij werd gearresteerd. Na een schijnexecutie kwam hij in Siberië terecht en na zijn straf in het kamp moest hij verplicht nog enkele jaren als soldaat in dienst en was hij verbannen uit de hoofdstad. 

Pas in 1859 mocht hij terugkeren naar Sint Petersburg en toen begon hij zich serieus op het schrijven toe te leggen. In de jaren die volgden zouden schreef hij zijn beroemdste werken, zoals Misdaad en straf, De idioot, Boze geesten en De gebroeders Karamazov.

Fjodor Dostojevski hield met hart en ziel van Rusland en was ervan overtuigd dat de Russische maatschappij moest oppassen voor een al te grote westerse invloed. Een bezoek aan Frankrijk had hem een afkeer bezorgd van westerse waarden en westerse ideeën. Voor hem bleven bijvoorbeeld de Russische orthodoxe kerk en de Tsaar ijkpunten van Rusland. 

Halverwege de 19e eeuw had je ook de opkomst van verschillende nieuwe ideeën over de mens en de maatschappij. Het nihilisme kreeg in bepaalde kringen in Rusland nogal wat aanhang, en de nihilisten wezen alle oude tradities in de maatschappij af. Alle sociale normen, waarden, geloof en moraal moesten overboord gegooid worden om op die manier echte vrijheid te krijgen. Ze hadden dus weinig op met de Russische orthodoxe kerk of de Tsaar en wilden deze afschaffen. 

Fjodor Dostojevski beschouwde ook deze ideeën als een gevaar voor Rusland en voor een deel is Misdaad en straf bedoeld om tegen het uitzichtloze en heilloze nihilisme te waarschuwen.  

Publicatie en vertaling

Misdaad en straf werd eerst in twaalf delen in een literair tijdschrift uitgegeven en daarna in 1866 als een boek. In het Nederlands was de eerste vertaling niet uit het Russisch, maar vanuit het Duits. Het boek was toen uitgegeven als Schuld en boete. 

Deze nieuwe vertaling is van Hans Boland, van wie ik eerder een nieuwe vertaling van Anna Karenina las, die me erg goed beviel. Misdaad en straf leest erg soepel en de soms moderne uitdrukkingen passen er heel goed in. Woorden als blingbling of bobo's duiden voor een moderne lezer meteen aan waar we mee te maken hebben. 

Bijzonder fijn vond ik de voetnoten waarin namen worden verklaard, plekken in Sint Petersburg duidelijk worden of Russische bijzonderheden worden uitgelegd. Als je leest dat iemand wil voorkomen dat een ander de voordeur dichtdoet en er daarom aan begint te trekken, heb je het idee dat er iets niet klopt. Als je dan in de voetnoot leest dat Russische voordeuren vaak naar buiten toe open gaan, wordt deze passage opeens duidelijk. 

Conclusie 

Raskolnikov probeert zichzelf op een lijn te stellen met uitzonderlijke mensen en begaat zijn misdaad om te bewijzen hoe ver hij boven de gewone mensen staat. Hij komt er echter achter dat hij zichzelf behoorlijk heeft overschat en dat hij niet los kan komen van de consequenties van zijn daad. De vergelijking tussen de klungelige moord op een armzalige woekeraarster en de veroveringen van Napoleon waar Raskolnikov zich aan spiegelt, gaat natuurlijk al een beetje mank. 

Ondanks zijn misdaad, is Raskolnikov geen complete psychopaat. Hij beschermt een beschonken hoertje, schenkt geld aan het gezin van Marmeladov als die door een ongeluk om het leven komt en weet zijn zus voor een uiterst nare verloofde te behoeden. Je kunt als lezer dan ook geen echte hekel aan hem krijgen, daarvoor zien we net teveel sprankjes vriendelijkheid en momenten van goedheid. Dit duurt echter wel even en in het begin van het boek heb je dit idee nog niet. Dostojevski laat je echter je oordeel steeds bijstellen, en je mening gaat heen en weer zoals de buien van Raskolnikov ook van de ene naar de andere kant schieten. 

Raskolnikov komt in de eerste instantie bij Sonja omdat hij denkt dat zij beiden verdoemd zijn en dus zij-aan-zij staan. Maar al snel komt hij erachter dat bij haar, ondanks het leven dat ze leidt, haar onschuld en zuiverheid nooit zijn aangetast. Her duurt echter nog tot zijn gevangenschap in Siberië tot hij beseft hoe belangrijk Sonja voor hem is en hij werkelijk kan toegeven dat hij van haar houdt. 

Ik vind het mooi hoe Dostojevski de verlossing van Raskolnikov niet meteen laat komen, hij moet eerst door de loutering van zijn straf heen (en nog een heleboel voor hij werkelijk klaar is) voor hij hier ontvankelijk voor is. 

Hoewel het onderwerp dus inderdaad een gruwelijke moord is, gepleegd door een jongeman die zeker in het begin erg onaangenaam is, is het geen gruwelijk of deprimerend boek. Sonja is een baken van goedheid en wijsheid, maar ook iemand als Razoemichin is een geweldige man, trouw en vriendelijk en Doenja heeft karakter, integriteit en moed. In een personage als Marmeladov wordt het gevaar duidelijk van alcohol, en hoe ook goede mensen hieronder lijden. 

Dostojevski heeft overduidelijk mededogen met de armen en de wanhopigen in de samenleving en hij maakt dit duidelijk in zijn genuanceerde personages. 

Tegelijkertijd is er humor te vinden, ik heb genoten van de interacties met Loezjin, de vreselijke man die met Doenja wil trouwen en die uiteindelijk zijn vet krijgt, of van de gesprekken tussen Raskolnikov en de inspecteur van politie Porfiri Petrovitsj. 

Kortom, het gegeven van deze roman is niet zo heel aangenaam, maar de uitwerking is dat wel. Complexe personages waarbij je meeleeft, humor, mededogen en nuance vormen een boeiend verhaal, dat geen moment verveelt en dat lang in je hoofd blijft zitten. Ik kijk uit naar nog meer Dostojevski!

Oorspronkelijke uitgegeven in het Russisch in 1866

Deze Nederlandse uitgave door uitgeverij van Oorschot (2019)

Nederlandse vertaling: Hans Boland

Bladzijdes: 634