Problematische boeken of auteurs

Tijden veranderen. Ideeën veranderen. Meningen die in de ene periode nog kunnen, zijn enkele jaren later niet meer gangbaar of zelfs problematisch. Dat geldt ook voor boeken en schrijvers. Wat kan nog, welk taalgebruik is problematisch en welke onderwerpen kunnen controverse oproepen?

Het is goed dat hier aandacht voor is, al denk ik niet helemaal of de huidige trend om op alle slakken zout te leggen de goede richting is. 

De Engelse uitgever van Roald Dahl was bezig met Sensitivity readers om allerlei dingen te veranderen die de moderne lezers beledigend zouden vinden. De beschrijving 'dik' werd vervangen door 'enorm' en Matilda las niet langer Kipling (want racistisch), maar Jane Austen. 

Ik denk dat je om een boek te beoordelen moet kijken naar de tijd waarin het boek is geschreven, naar de  bedoeling van de auteur en de auteur zelf. 

Boeken met gedateerde ideeen of uitspraken

Boeken die in een andere tijd geschreven zijn, kunnen uitdrukkingen en uitspraken bevatten die we tegenwoordig niet meer zouden gebruiken, of zelfs afkeuren. Iedereen heeft zijn of haar eigen standplaatsgebondenheid, zoals we dat noemen. We zien de gebeurtenissen in het licht van onze eigen tijd en onze eigen achtergrond. 

Twee voorbeelden hiervan: de mensen uit de arbeidersklasse komen er in de boeken van Cissy van Marxveldt bekaaid vanaf, en worden meestal als onopgevoed en onbeschaafd neergezet. Agatha Christie is vaak niet zo lovend over buitenlanders en gebruikt beledigende stereotypen om hen te beschrijven.

Beide schrijfsters gebruiken echter ideeën en beschrijvingen die in de tijd dat zij schreven gangbaar waren. Voor mij persoonlijk is dit verder geen probleem bij het lezen. Ik herken de standplaatsgebondenheid van de schrijver, en mijn eigen standplaatsgebondenheid, weet dat we sommige dingen nu anders bekijken en dit beïnvloedt verder niet mijn plezier in het lezen van de boeken. 

Boeken met foute of slechte personages

In veel romans komen personages voor die dingen doen die verschrikkelijk zijn en die laakbare ideeën hebben. Je moet hier echter niet de fout maken de personages te vereenzelvigen met de auteur. 

In Misdaad en straf laat Fjodor Dostojevski een jongeman een moord plegen op een oude vrouw omdat hij vindt dat hij daar recht op heeft. Dit is echter niet iets dat Dostojevski aanmoedigde of prijzenswaardig vond, integendeel, hij wil juist aantonen dat dit soort ideeën gevaarlijk zijn en niets goeds brengen.

In Trainspotting laat Irving Welsh zijn hoofdpersonen vertellen hoe geweldig het gebruik van heroïne is. Zijn personages zijn junkies, dus voor hen is het zetten van een shot ook geweldig. Welsh heeft heel wat kritiek gekregen met zijn boek en het zou heroïnegebruik verheerlijken, maar als je goed leest zie je dat Trainspotting vooral laat zien hoe ontluisterend het leven van een junkie is. 

Als een auteur Holocaust-ontkenner opvoert in zijn of haar boek, of een racist die de meest verschrikkelijke dingen zegt, wil dat nog niet zeggen dat de schrijver zelf de Holocaust ontkent of racistisch is. Het boek mag dan ideeën of uitspraken bevatten die naar zijn om te lezen, door sommige mensen als beledigend worden ervaren, maar de schrijver heeft hier een bedoeling mee en wil aan de hand van het personage iets vertellen aan de lezer. 

In dit geval moet je de artiest scheiden van het werk. 

Boeken door auteurs met foute ideeen of slecht gedrag

Maar hoe zit het dan met schrijvers die zelf slecht gedrag vertonen? Kun je dan ook de artiest scheiden van zijn of haar werk? Persoonlijk denk ik dat dit er helemaal aan ligt wat het slechte gedrag is en of het naar buiten komt in zijn of haar werk. 

Ernest Hemingway en Charles Dickens hebben hun echtgenotes schandalig behandeld, Roald Dahl was een zeer onaangename man. Ik houd echter van de boeken van Hemingway, Dickens heeft de mensheid geweldige romans geschonken niemand kan ontkennen dat Roald Dahl een meester was in het schrijven van kinderboeken die kinderen serieus namen. Hun karakters mogen dan niet heel prettig geweest zijn, hun boeken zijn dat wel. 

Het ligt alweer wat anders als de ideeën van een auteur daadwerkelijk terugkomen in het werk. Louis-Ferdinand Celine bijvoorbeeld was een antisemiet die voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog betuigde dat de nazi's het bij het juiste eind hadden. In zijn eerste roman Reis naar het einde van de nacht is dit nog niet expliciet, maar ik lees zijn werk niet omdat ik het uiterst onaangenaam vind en het toch niet los kan zien van zijn nare ideeën.

Een auteur kan ook ander slecht gedrag vertonen, zoals drugsgebruik, of rijden onder invloed. Zolang ze vervolgens geen boek schrijven waarin verteld wordt hoe geweldig leuk dit is, lijkt me dit problematisch voor de auteur, maar niet voor het boek zelf of de lezer. 

Maar hier zijn natuurlijk uitzonderingen op. Misdaden die zo gruwelijk zijn dat je wat mij betreft de boeken met goed fatsoen niet meer kunt lezen. Marion Zimmer Bradley is zo'n voorbeeld. Meer dan dertig jaar geleden las ik Nevelen van Avalon en de vele vervolgen die hierop kwamen en Stormen over Troje, en ik vond die erg mooi. In 2014 kwam echter aan het licht dat zij niet alleen getrouwd was met een kinderverkrachter (dat was trouwens al langer bekend), maar dat zij zelf ook haar eigen kinderen en andere kinderen mishandelde en misbruikte. Haar man had een tijdschrift om pedofilie te promoten en Marion Zimmer Bradley schreef hier ook artikelen voor. 

Ik kwam hier pas kort geleden achter, en deze wetenschap zorgde ervoor dat ik bepaalde passages in Nevelen van Avalon in een ander licht zag. Ik besloot dat ik deze auteur niet meer kon lezen. Ik heb de boeken die ik had de deur uitgedaan en de ene bespreking die ik in 2014 maakte van Stormen van Troje van mijn blog verwijderd. Ik kan en wil een auteur die actieve pedofiel was geen positieve aandacht geven.

Conclusie

Voor mij hoeft Nevelen van Avalon niet verboden te worden, ik kies ervoor om de boeken van deze auteur niet meer te lezen. 

Als je echter Reis naar het einde van de nacht prachtig vindt, of nog altijd Nevelen van Avalon als een mooie versie van de oude Arthur legende beschouwt, dan is daar niet mis mee. Iedereen moet voor zichzelf bepalen waar de grens ligt en daar hoef je je ook niet voor te verantwoorden. 

Uiteindelijk kan niemand je vertellen welke boeken je wel en niet mag lezen. Als je een boek niet wil lezen omdat de personages je niet aanstaan, of omdat het woordgebruik voor jou beledigend of kwetsend is, dan laat je die boeken gewoon links liggen. Ook als je heus wel snapt dat het boek in een andere tijd geschreven is, maar je er desondanks toch moeite mee hebt. Als je er om welke willekeurige reden dan ook wel plezier aan beleeft, dan is dat ook goed. 

Als lezer heb je dus een keuze. Met die keuze komt ook de verantwoordelijkheid om te begrijpen dat wat voor jou beledigend of kwetsend is, niet voor iedereen hoeft te gelden en dat jouw mening niet zaligmakend is. Jouw mening bepaalt dus niet of anderen een boek wel of niet mogen lezen, en ook niet of een auteur wel of niet iets op een bepaalde manier mag beschrijven. 

Boeken waarin crimineel gedrag wordt aangemoedigd of verboden ideeen worden gepropageerd laat ik even buiten beschouwing, hier mag de wet zich over buigen. Al het andere valt onder vrijheid van meningsuiting en creatieve vrijheid, hoe onaangenaam dat soms ook is. 

De Engelse uitgever van Roald Dahl is gelukkig ondertussen ook tot de conclusie gekomen dat het taalgebruik aanpassen niet de goede weg is.