De bekeerlinge, Stefan Hertmans

Een onmogelijke liefde

Een meisje in Rouen, halverwege de 11^e eeuw. Haar vader is een afstammeling van de Noormannen die Normandië hebben ingenomen en uiteindelijk als leen hebben gekregen en haar moeder komt uit een rijke familie uit Arras. 

Het meisje woont in een mooi huis in de stad en leeft een beschermd en misschien ook verwend leventje. Ze draagt fijne kleding en leert lezen en schrijven om later een goede echtgenoot te krijgen.

Maar dan gebeurt het ondenkbare, tijdens haar wandelingen door de stad valt haar een jonge man met donkere krullen en vrolijke ogen op. Hij op zijn beurt wordt meteen getroffen door haar blonde schoonheid. Vigdis en David worden verliefd, maar van een huwelijk zal nooit sprake kunnen zijn: zij is Christelijk en hij is Joods.

Vigdis en David besluiten samen weg te lopen en nadat Vigdis zich bekeert heeft tot het Joodse geloof, kunnen ze trouwen. Hun vlucht is niet zonder gevaren, de weg naar het zuiden is gevaarlijk door rovers en wilde dieren en de vader van Vigdis zal ridders achter hen aansturen om zijn ongehoorzame dochter terug te brengen.

David en Vigdis reizen naar Narbonne, waar de vader van David een hoge positie in de Joodse gemeenschap heeft. Hier kan Vigdis haar nieuwe geloof aannemen en de vanaf nu is zij Sarah, de vrouw van David. In Narbonne zijn ze echter nog niet veilig en ze vluchten verder. Zij komen terecht in het dorpje Moniou en het lijkt erop dat zij hier een nieuw leven op kunnen bouwen, samen met hun drie kinderen die geboren worden.

Wanhoop en waanzin

Eind 11^e eeuw is de wereld echter in beweging en keren de zaken zich niet ten goede. De broze vrede is bijna overal in Europa tussen Christenen en Joden heerst wordt op scherp gezet door de kruistocht die wordt aangekondigd.

In Jeruzalem is de Heilige Grafkerk vernield en wordt het de Christelijke pelgrims steeds moeilijker gemaakt om er naar toe te reizen om de heilige plekken te bezoeken. Paus 

Urbanus II doet een oproep om het Heilige land te bevrijden en hier wordt massaal gehoor aan gegeven door de ridders, maar ook het gewone volk. 

Een naar bijproduct van dit enthousiasme is de oplaaiende haat voor iedereen die niet Christelijk is en dus een vijand. De Joodse gemeenschappen in heel Europa krijgen het moeilijk en geweld wordt langzamerhand eerder regel dan uitzondering.

Ook Sarah en David krijgen ermee te maken als het Kruisvaardersleger bij Moniou aankomt en onderdak en voedsel eist. Het dorp kan dit bijna niet opbrengen, het zou alle voorraden voor de komende winter opslokken, maar de ridders kennen geen genade en eisen zelfs de synagoge op als slaapplaats. 

In de schermutseling die ontstaat, gebeurt er iets verschrikkelijks. Sarah moet proberen om daarna de resten van haar leven weer bij elkaar te rapen en reist hiervoor zelfs naar Egypte.

Het lot spaart haar ook hier niet en hoewel ze uiteindelijk terugkeert naar Moniou, is ze slechts een schim van zichzelf. Waanzin heeft haar geest overgenomen en niets zal meer hetzelfde voor haar zijn.

Een put in Egypte

Documenten waar de naam van God opstaat, mogen in de Joodse traditie niet vernietigd worden, maar moeten worden teruggegeven aan God. In Egypte was een van de oudste Joodse gemeenschappen en de synagoge in wat nu Cairo is, bestaat nog altijd. 

De put (de geniza) daar waarin de documenten worden gegooid die niet vernietigd mochten worden, bleek een onbedoelde schatkamer van de geschiedenis te zijn.

Solomon Slechter in Cambridge temidden van alle documenten uit de Geniza van Cairo 

In 1888 kreeg de geleerde Solomon Slechter toestemming om de documenten te bestuderen en hij heeft meer dan tweehonderdduizend documenten meegenomen naar Cambridge. Hieronder waren huwelijkscontracten, testamenten, boetes, brieven, literaire teksten, onderhandelingen met de Moslimgemeenschap en alles wat een gemeenschap mee kan maken in bijna tweeduizend jaar.

In één van de documenten wordt gesproken over een bekeerlinge die vanuit een dorpje in Europa naar Egypte was gekomen en wat er met haar was gebeurd. Er is nog een document, een brief van dezelfde schrijver als de eerste brief, die een klein deel vertelt over wat Vigdis meemaakt als zij terugkeert naar Europa.

Verschrikkingen

Deze twee documenten én het jarenlange gerucht dat er ergens in de bergen rond Moniou een schat is begraven, vormen de basis voor de bijzondere roman die Stefan Hertmans heeft geschreven.

Noodgedwongen moet hij zelf veel invullen. Hij weet de basis van het verhaal, de namen en de plaatsen, maar voor de rest is hij aangewezen op de vrijheid die een romanschrijver heeft om gevoelens en conversaties toe te schrijven aan de personen die in het verhaal meespelen. Hier is ook wel iets op af te dingen, maar daar kom ik zo op terug.  

Het verhaal van Vigdis/Sarah is in deze lezing verschrikkelijk, het is geen wonder dat zij uiteindelijk waanzinnig wordt. De angst, de gruwelen, het geweld, het verlies en het verdriet dat zij meemaakt is niet incidenteel, maar eigenlijk vanaf het moment dat zij en David uit Rouen wegvluchten, heeft ze het moeilijk gehad, zonder enige respijt. 

Voor David lag dit iets anders, hij hoefde niet zijn geloof, zijn hele leven en zijn gemeenschap op te geven. Maar voor Vigdis is er geen enkele basis meer nu zij haar oude leven heeft af moeten zweren en er eigenlijk alleen maar ellende voor in de plaats krijgt.

Misschien als ze in een rustigere tijd of wereld hadden geleefd, hadden ze het gelukkige leven kunnen hebben waarop ze beiden hadden gehoopt, maar nu zijn ze eigenlijk vanaf het begin gedoemd.

Stefan Hertmans weet heel inzichtelijk te maken hoe de Vigdis/Sarah probeert om elke keer opnieuw weer vaste grond onder de voeten te krijgen, maar dit lukt haar niet. Het is teveel en de trauma’s zijn te groot. Een nieuw geloof dat nog niet heeft kunnen beklijven kan geen troost bieden, een oud geloof mag geen troost meer bieden, terwijl dit misschien het enige was dat Vigdis had kunnen redden. 

Ik vroeg me tijdens het lezen dan ook af wat het haar eigenlijk had gebracht om alles wat ze kende te verlaten voor een spannende nieuwe liefde en het antwoord was: bitter weinig.

Stefan Hertmans

Zoektocht

De bekeerlinge is niet alleen het verhaal van Vigdis die Sarah werd en de vrouw van David, maar dus ook van een zoektocht naar haar. 

Stefan Hertmans probeert te zien waar hij nog sporen terug kan vinden, waar heden en verleden elkaar even raken. Hij brengt tijd door in Moniou en reist David en Vigdis achterna, helemaal naar Cairo. 

Door deze reizen krijg je het idee dat er een tastbaardere historische basis aanwezig is dan er werkelijk is en dit gaat soms behoorlijk ver. Hij reconstrueert de route die ze gelopen zouden kunnen hebben en dicht gebeurtenissen toe aan bepaalde plekken, terwijl hij die gebeurtenissen echter zelf heeft bedacht. Hiermee wordt Stefan Hertmans een soort personage in zijn eigen historische roman.

Toch is de connectie tussen het heden en het verleden zo gek nog niet. Natuurlijk is er op sommige plekken niets of weinig meer te merken van het verleden en is de wereld volkomen veranderd.

Tegelijkertijd besefte ik me, toen ik het boek uithad, dat er ook weer niet zo heel veel veranderd is. Vandaag de dag zijn er ook mensen op de vlucht, mensen die buitensporig geweld meemaken, families en geliefden kwijtraken en geen veilige plek kunnen vinden, te maken krijgen met haat en afkeer. Vigdis is een vrouw die je waarschijnlijk in elk vluchtelingenkamp kunt tegenkomen.

Je kunt wat afdingen op het verhaal dat Stefan Hertmans om de kale gegevens die er zijn heen heeft bedacht, zoals de wat gezochte legitimering van het verhaal en de clichés die soms naar voren komen.  

De kracht voor mij zit echter in de manier waarop duidelijk wordt wat het kan betekenen voor iemand om een leven en een geloof op te geven voor een ander leven en een nieuw geloof en hoe dit soms ook kan bepalen wat er vervolgens gebeurt en hoe je hier mee om kunt gaan.

De bekeerlinge is ondanks de paar minpunten een mooie roman die nog specialer wordt omdat je beseft dat het (ondanks de soms gekunstelde zoektocht) toch over echte mensen gaat. Mensen die meer dan 1000 jaar geleden hebben geleefd, maar die in dit boek even heel dicht bij komen en onze levens raken.

Uitgegeven in 2016 door uitgeverij De bezige bij

Bladzijdes 314