Politiek op zondag: Spanningen in Iran (1-20)

Opnieuw komt het Midden-Oosten bijna dagelijks voor in het nieuws en maken we ons zorgen over de gevolgen van de acties van Iran en de Verenigde Staten.

Hier probeer ik de belangrijkste gebeurtenissen op een rijtje te zetten en de verhouding tussen Iran en de VS iets duidelijker te maken. 

Dit is natuurlijk verre van volledig en noodgedwongen simplistisch, als ik werkelijk alles zou willen beschrijven zou ik minstens tien artikelen nodig hebben en dat gaat me ook weer een beetje te ver. :-) 

Maar hier toch een kleine poging om iets te verduidelijken.

Iran en de VS

In Iran regeerde tot 1978 de sjah, die een bondgenoot was van de Verenigde Staten. In 1953 was er al een opstand van de bevolking tegen de sjah, maar de Amerikaanse geheime dienst CIA greep in en zorgde ervoor dat de sjah in het zadel bleef en de Amerikaanse olie was veilig gesteld. Dat ze hierbij een democratisch gekozen premier omver moesten werpen, was bijzaak. Dit zette echter wel de toon voor de verhoudingen tussen Iran en de VS.

De sjah was afhankelijk van de VS en zijn regering was corrupt, en onder de bevolking groeide het verzet tegen beide. Na de Iraanse revolutie vanaf december 1978 waarbij de sjah werd verdreven en de ayatollahs aan de macht kwamen, was het gedaan met het bondgenootschap. Het bewind van de sjah was zo vergroeid met de VS, dat men het afzetten van de sjah synoniem stelde met het verwijderen van de gehate Amerikaanse invloed.

In november 1979 kwam de relatie tussen Iran en de VS op een dieptepunt toen de Amerikaanse ambassade in Teheran gegijzeld werd en dit pas in januari 1981 werd opgelost. Vanaf dat moment was er geen Amerikaanse ambassade in Iran meer.

Iran en Irak

Tussen 1980 en 1988 waren de twee buurlanden Iran en Irak met elkaar in oorlog, een gruwelijke strijd waar velen bij omkwamen. De VS steunde Irak, maar bleek later in het geheim ook wapens aan Iran te hebben geleverd (onderdeel van de Iran-Contra affaire).

In Iran zijn de meeste mensen en de regering sjiitisch, en ook in Irak is er een sjiitische meerderheid, maar onder Saddam Hoessein waren het voornamelijk de soennieten die de macht in handen hadden.  

Sancties, atoomwapens en deals

De VS hadden al jaren (economische) sancties tegen Iran lopen, al sinds de ambassade-gijzeling. Sinds echter duidelijk werd dat Iran bezig was om een eigen atoomprogramma op te stellen, had de Verenigde Naties vanaf 2006 ook sancties opgelegd en sinds 2010 deed ook de Europese Unie mee. 

Zo was er een wapenembargo en mochten de Iraanse banken niet meedoen met het internationale financiële verkeer. Men probeerde echt te voorkomen dat er producten het land binnen kwamen waarmee Iran atoomwapens kon maken. Maar zoals gewoonlijk was het vooral de gewone bevolking die leed onder de economische problemen die de sancties veroorzaakten.

In 2015 was er echter een deal gesloten met een aantal belangrijke vertegenwoordigers van de Internationale gemeenschap (China, Rusland, VS, VK, Frankrijk en Duitsland) en Iran, waarbij Iran beloofde om de ontwikkeling van een atoombom te staken, in ruil voor opheffing van een deel van de sancties.  

In de jaren die volgden, kwam de economie in Iran weer een beetje op orde, er kon weer gehandeld worden en buitenlandse bedrijven konden investeren. De verhoudingen leken steeds meer genormaliseerd te worden en de VN lieten weten dat Iran zich aan de afspraken van het verdrag hield.

In 2018 was president Trump eenzijdig uit dit verdrag gestapt, omdat hij het niet eens was met de voorwaarden waaronder de sancties werden opgeheven. Volgens hem zou Iran aan meer eisen moeten voldoen om in aanmerking te komen voor verlichting van de sancties. De VS stelden nieuwe sancties in en wilden dat ook andere landen niet langer handelden met Iran. Iran was zo pissig dat het dreigde om het atoomprogramma opnieuw op te pakken.

Natuurlijk is er nog meer gebeurd in de afgelopen tijd en werden de spanningen er niet minder op. President Trump ontbeert historisch inzicht in de achtergronden van de situaties in het Midden-Oosten. Zijn beslissingen om bijvoorbeeld in Israël de Amerikaanse ambassade te verplaatsen naar Jeruzalem, of om de Koerden niet langer te steunen terwijl zij in de strijd in Syrië altijd een goede bondgenoot zijn geweest, zorgen ervoor dat hij bondgenoten van zich vervreemdt en de situaties op scherp zet.

De situatie tussen Iran en de VS lijken echter in een stroomversnelling te komen.

Meest recente gebeurtenissen

Olie is nog altijd een belangrijk gegeven in het Midden-Oosten en veel van de Amerikaanse acties zijn erop gericht de olietoevoer veilig te stellen. Dat Iran dreigde om de straat van Hormuz af te sluiten, zou de olielevering aan het westen ernstig bemoeilijken. Er werden olietankers gesaboteerd en een Amerikaanse drone werd door Iran neergehaald.

Maar daar bleef het niet bij. Er werd een Amerikaanse basis in Irak aangevallen en daarbij kwam een Amerikaan om het leven. Daarop werd er een Amerikaanse aanval uitgevoerd op gebied tussen Irak en Syrië, waar vijfentwintig mensen bij omkwamen. 

De reactie van de Irakese bevolking was een betoging bij de Amerikaanse ambassade in Bagdad, iets dat misschien bij de Amerikanen herinneringen opriep aan de gebeurtenissen in 1979.

Als vergelding is er een aanval uitgevoerd waarbij generaal Qassem Suleimani van de Iraanse Revolutionaire Garde is omgekomen. Deze generaal was verantwoordelijk voor de invloed van Iran in het buitenland (volgens Iran nodig om de veiligheid te waarborgen) en was een grote speler in de regio. De Revolutionaire garde is een elite-eenheid binnen het Iraanse leger en is door de VS trouwens vorig jaar als terroristische organisatie aangemerkt.

Hoe nu verder?

Het was misschien beter geweest als de VS de dood van Suleimani niet met veel bombarie had geclaimd. Stille diplomatie waarbij je een tegenstander de gelegenheid geeft om ergens in mee te gaan zonder al te veel gezicht te verliezen, levert vaak meer op dan een tegenstander voor het blok zetten.

Je kunt namelijk verwachten dat er nu een reactie komt, al is het niet goed in te schatten waar die uit zal bestaan. Ik vermoed dat geen van beide landen op een volledige oorlog zit te wachten, al is het niet helemaal uit te sluiten dat de vijandigheden toenemen en groter worden, met alle gevolgen van dien.

Wat doet de opvolger van Suleimani en waar zal Iran bondgenoten zoeken en vinden? En wat zal Irak doen? Een deel van de bevolking daar heeft genoeg van de Amerikaanse aanwezigheid, maar de Iraanse aanwezigheid en groeiende invloed is ook niet bepaald geliefd.

Net (om ongeveer half vijf vanmiddag) werd bekend dat het Irakese parlement de regering vraagt om een einde te maken aan de samenwerking met de VS (en effectief de VS Irak uit te gooien), en dat de premier van Irak een afspraak had met Suleimani voor een belangrijke bespreking en zacht gezegd niet blij is met deze gang van zaken.

Verder heeft de VS aan Iran aangekondigd dat ze 52 doelen hebben geselecteerd die ze zullen aanvallen als Iran wraak neemt voor de moord op Suleimani. Het getal 52 verwijst naar de 52 gegijzelde ambassadewerknemers uit 1979. 

Laten we hopen dat dit met een sisser afloopt, al is het maar voor de vele burgers die van een nieuwe oorlog alleen maar de dupe zullen worden. Het Midden-Oosten verdient beter dan weer een oorlog.