Alles voor Vincent, Hans Luijten

Toen Vincent van Gogh in 1890 stierf, begon er net wat waardering voor zijn werk te komen. Nog niet veel en het grote publiek kende hem zeker nog niet, maar er was belangstelling voor zijn schilderijen en enkele tentoonstellingen waren positief besproken.

Vincents broer Theo was zijn grote steun en toeverlaat geweest. Zonder Theo had Vincent het financieel niet gered en in ruil voor die steun had Vincent aan Theo het leeuwendeel van zijn schilderijen en tekeningen gegeven.

Theo was in 1889 getrouwd met een jonge vrouw uit Amsterdam, Jo Bonger en samen hadden ze net een kindje gekregen, dat ze Vincent hadden genoemd.

Jo was er vanaf het begin af aan van doordrongen dat ze niet alleen met Theo trouwde, van wie ze zielsveel hield, maar dat ze zijn broer erbij kreeg. Dit begreep ze goed en ze had zich voorgenomen om net zo veel van Vincent te houden als haar man deed en hem net zo tot steun te zijn. Ze keek erg tegen Vincent op, maar zijn hartelijkheid nam hem voor haar in.

Jo (1862-1925) was opgegroeid in een gezin uit de gegoede burgerij, waar studie en muziek belangrijk werden gevonden. Jo studeerde Engels en was enkele malen in betrekking als docente, maar een grote carrière is dit niet geworden. Wel vertaalde ze af en toe artikelen en boeken en oogstte hier al veel lof mee. Ze was een stille en verlegen jonge vrouw, die zich van haar eigen tekortkomingen pijnlijk bewust was en hoopte zichzelf te kunnen verbeteren. Tegelijkertijd verlangde ze ook naar meer vrijheid en zich kunnen losmaken uit het ouderlijk huis, dat ze vaak als benauwend ervoer.

Jo Bonger als jonge vrouw

Toen ze via haar broer Andries die in Parijs woonde, kennis maakte met Theo van Gogh, leek dit in de eerste instantie nog op niks uit te lopen, want Jo was eerst verliefd op iemand anders, maar langzaam begon ze van Theo te houden tot ze uiteindelijk volmondig ja op zijn aanzoek kon zeggen.

Samen gingen ze in Parijs wonen en het geluk zou hen toe moeten lachen, maar dit was maar voor korte duur. In de zomer van 1890 pleegde Vincent zelfmoord en Theo was geknakt door het verlies van zijn broer waar hij zoveel van hield. Enige maanden later werd Theo opgenomen in inrichting na een inzinking en op verzoek van Jo werd hij overgeplaatst naar een kliniek in Nederland. In januari 1891 overleed hij hier, waarschijnlijk aan de gevolgen van syfilis, al is die diagnose niet als doodsoorzaak opgegeven.

Theo, door Vincent van Gogh

Voor Jo brak een trieste tijd aan, na nog geen twee jaar huwelijksgeluk was ze nu weduwe, met een klein kind. Het is voor deze Vincent dat ze door moest gaan met leven.

Ze begon een pension om in haar onderhoud te kunnen voorzien, maar zette zich vooral vastberaden aan de taak om de erfenis van Theo en Vincent te beheren en onder de aandacht te brengen. In de jaren die volgden was ze onvermoeibaar bezig met het organiseren van tentoonstellingen, het in de markt zetten van Vincents werk en zijn kunst meer bekendheid geven. Eerst was het nog zoeken naar de beste manier om dit te doen, maar naarmate de jaren vorderden, werd Jo zekerder van haar zaak en wist ze bijvoorbeeld wanneer ze vast moest houden aan de prijs van een schilderij en wanneer ze een tikje moest zakken.

Langzamerhand kwam er meer bekendheid en stegen ook de prijzen van Vincents werk. Een grote triomf was de tentoonstelling in het Stedelijk Museum in 1905, waar heel veel mensen op afkwamen en de meeste mensen het werk erg leken te waarderen.

Naast de bekendheid groeide ook de mythe van Vincent als martelaar voor de kunst, een gekwelde ziel, dit werd bijvoorbeeld benadrukt door de tentoonstelling in Groningen waar een doornenkroon boven zijn portret was gehangen.

Jo was daarnaast ook nog bezig met de uitgave van de brieven van Vincent en Theo, om op die manier een beter beeld te geven van de kunstenaar; geen woesteling met uitbarstingen, maar een fijngevoelige man die diep nadacht over wat hij deed.

De uitgave van de brieven (hevig gecensureerd, dat wel) kwam uiteindelijk pas na jaren, maar Jo heeft die nog wel mee kunnen maken.

Nadat zij in 1925 stierf, viel ook haar deel van de erfenis aan haar zoon Vincent, die het stokje van zijn moeder overnam en er uiteindelijk voor heeft gezorgd dat er in 1973 een nieuw museum werd geopend waar zijn erfenis in onder werd gebracht, het huidige Van Gogh Museum.

Vincent van Gogh door John Peter Russell

Een goede biografie geeft niet alleen een overzicht van het leven van de hoofdpersoon, maar plaatst die ook in de tijd. Bovendien moet een biograaf de fijne grens bewaken tussen details, anecdotes, grote lijnen en leesbaarheid.

Ik heb enige jaren geleden geprobeerd een biografie van Vincent van Gogh te lezen, maar ik ben op een kwart gestopt, volkomen doodgeslagen door de hoeveelheid details die de leesbaarheid volledig verpestten en waar ik niet doorheen kwam.

Alles voor Vincent, de biografie over Jo van Gogh-Bonger weet al die valkuilen behendig te omzeilen en is zo leesbaar dat ik de bijna vijfhonderd pagina’s in twee dagen heb uitgelezen. Hans Luijtens heeft een geweldig boek geschreven, waarin Jo naar voren komt als een sympathieke jonge vrouw die eerst zoekende was naar haar richting in het leven, maar toen ze door de omstandigheden gedwongen werd, precies wist wat haar te doen stond en haar taak moedig uitvoerde.

Jo had een brede belangstelling las veel en recenseerde ook boeken, schreef artikelen voor een feministisch blad over bijvoorbeeld kinderopvoeding en ze was betrokken lid van de SDAP. Ook kende ze veel mensen in de kunstwereld, vrienden van Vincent en Theo, maar later ook anderen die haar hielpen met de tentoonstellingen en de verkoop van Vincents werk. Ze hield dagboeken bij, correspondeerde enorm veel en reisde niet alleen in Europa, maar ging zelfs naar de Verenigde Staten. 

Dit alles wordt verteld met de juiste mix van details en grote lijnen en nergens wordt het een soort heiligenverklaring, haar motief om nadat ze voor de tweede keer weduwe is geworden de naam van Gogh weer aan te nemen is heel duidelijk praktisch bedoeld, de uitgave van de boeken verscheen korte tijd later en de naam van Gogh was beter voor de marketing. 

Het is aan deze bijzondere vrouw te danken dat de schilderijen van Vincent van Gogh zo bekend zijn geworden en dat er zoveel waardering voor zijn werk is. Wat mij betreft is Alles voor Vincent een verdiend eerbetoon aan Jo van Gogh-Bonger.

Hele titel: Alles voor Vincent, het leven van Jo van Gogh-Bonger

Uitgegeven in 2019 door uitgeverij Prometheus

Bladzijdes: 485