Historisch bewustzijn

Als historicus ben je je (als het goed is) altijd bewust van iets dat we standplaatsgebondenheid noemen. Bij elke bron die je bekijkt en leest om er informatie uit te halen houd je hier rekening mee. De maker van de bron beschrijft gebeurtenissen vanuit zijn/haar eigen perspectief en dat wordt bepaald door de tijd waarin hij/zij leefde, maar ook vanuit zijn/haar eigen achtergrond. Dit wordt gevormd door leeftijd, afkomst, religie, opleiding, interesses enzovoort.

Zoals de mensen in het verleden dit hadden, hebben wij natuurlijk onze eigen standplaatsgebondenheid. Je zou je hier eigenlijk van bewust moeten zijn en rekening houden met het feit dat je niet teveel met de ogen van nu naar het verleden moet kijken. Klakkeloos onze (westerse) waarden en normen aan andere tijden en culturen opleggen is geen goed idee. Je moet rekening houden met de tijd en plaats waarin iemand leeft.

Julius Caesar

Om een voorbeeld te noemen, als je Julius Caesar veroordeelt omdat hij slaven had, houd je er geen rekening mee dat slavernij in die tijd volkomen normaal werd gevonden en er in het oude Rome geen geluiden waren om slavernij af te schaffen. Zelfs de slaven wilden het instituut slavernij niet afschaffen. Wel waren er toen ook al verschillende meningen over de behandeling slaven. Sommigen vonden slaven minder waard dan vee, anderen wilden hun slaven goed behandelen. Zou je een oordeel over het houden van slaven in de oudheid willen vellen moet je rekening houden met deze feiten. Je kunt dan wel kijken of iemand afwijkt van de gangbare normen en waarden in die tijd of in zijn/haar land.

Aan de andere kant hoef je ook niet alles te vergoelijken en te zeggen dat alles oke is ‘want dat waren andere tijden’. Om hiervan een voorbeeld te geven: Jan Pieterszoon Coen slachtte half Banda af omdat de inwoners niet alleen met de VOC wilden handelen. Je kunt dit afdoen door te zeggen dat men in die tijd meer geweld gebruikte, maar ook in die tijd gingen er geschokte stemmen op en keurde men af wat er was gebeurd. Ook in de 17^e eeuw vond men massamoord op inlanders geen gewone praktijk.

Bij veel boekenlezers en boekenbloggers kom ik regelmatig een behoorlijk gebrek aan bewustzijn over standplaatsgebondenheid tegen. Zo komt het voor dat men een boek afkeurt omdat het niet overeenkomt met de normen en waarden van 2014, zonder in overweging te nemen dat een boek zich in een andere tijd afspeelde en dat men toen andere normen en waarden had.

Over het boek Een eerste liefde in Parijs (hier) (over het eerste huwelijk van Heminway) van Paula McLain las ik ergens op een blog dat iemand het geen mooi boek vond omdat de hoofdpersoon niet feministisch genoeg was en teveel op haar man gericht was. Dat het hier om een bestaand personage in de jaren ’20 van de 20^e eeuw en dat deze vrouw zich dus gedroeg volgens de normen van haar tijd werd volledig buiten beschouwing gelaten. Ze gedroeg zich niet zoals een vrouw zich in 2014 zou moeten gedragen (volgens deze persoon, al zou een vrouw dat volgens mij zelf mogen weten) en dus was het geen goed boek.

Umberto Eco

Bij schrijvers zie je ook vaak dat een historisch boek gevuld wordt met personages die handelen volgens de normen en waarden van nu. Dat kan soms best, tot op zekere hoogte, maar al te vaak denk ik dat de schrijver dan beter een boek had kunnen schrijven gezet in deze tijd, en geen historisch boek dat gewoon niet klopt.

Een voorbeeld van een schrijver die het wel goed doet is Umberto Eco die in De naam van de roos de jonge monnik Adso Bijbelteksten laat stamelen als hij voor de eerste keer bij een meisje is. Dit zal voor een jonge monnik, opgevoed in het klooster, in deze tijd inderdaad zijn voornaamste referentiekader zijn geweest. Maar helaas, niet elke schrijver is Umberto Eco. En hoewel niet elke lezer historicus is, zou een beetje historisch bewustzijn geen kwaad kunnen voor sommigen.