De vierde wand, Sorj Chalandon

Georges is een linkse activist en in de jaren ‘60 en ‘70 demonstreert hij vóór Palestina, tegen het fascisme, voor veranderingen aan de Sorbonne, tegen de Vietnamoorlog en tegen de Amerikaanse rassenscheiding. Hij komt met kameraden bijeen om extreem-rechts uit de tent te lokken en raakt zelf ook gewond 'in de strijd', zoals hij het zelf noemt.

Ondertussen is hij bevriend geraakt met Samuel Akounis uit Thessaloniki, die uit Griekenland moest vluchten toen de kolonels daar de macht grepen. Sam, wiens Joodse ouders tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd, probeert om wat nuance aan te brengen bij Georges en zijn kameraden. 

Dat negen dode Israëlische kinderen na een Palestijnse aanslag niet iets is om over te juichen, of dat de tegenstander niet echt uit nazi’s bestaat. Maar voor Georges en de zijnen is het leven zwart-wit en duidelijk. Pas als zijn dochtertje geboren wordt en in Frankrijk Mitterand aan de macht komt (en links dus gewonnen heeft), zegt Georges de actieve strijd op.

Beiroet

Sam woont ondertussen afwisselend in Parijs en Beiroet, tot in Libanon de burgeroorlog uitbreekt. 

Het begint met schermutselingen tussen Palestijnen en christenen, en al snel zijn alle andere bevolkingsgroepen, zoals Druzen en Sjiieten, erbij betrokken. Dwars door Beiroet loopt een demarcatielijn om de strijdende partijen van elkaar te scheiden en elke groep heeft een deel van het land en van de stad in zijn greep.

Sam is theaterregisseur, theater is iets dat hem en Georges bindt, en hij wil in Beiroet een toneelstuk opvoeren. Een toneelstuk met acteurs uit alle strijdende partijen, opgevoerd midden op de demarcatielijn, als alle partijen die dag akkoord gaan met een staakt-het-vuren.

Maar Sam is te ziek en kan zijn ziekenkamer in Parijs niet meer verlaten en daarom vraagt hij Georges om het project af te maken. 

Een beetje tegen zijn zin begint Georges aan de reis naar Beiroet, om alle acteurs te ontmoeten en eventueel over te halen om mee te doen aan dit onzinnige project. Ondanks al zijn demonstraties vroeger weet hij vrij weinig van het conflict dat Libanon verscheurt en hij raakt er steeds meer bij betrokken. 

Hier komt hij erachter wat werkelijke strijd is, wat lijden is, en dat goed en fout niet zo gemakkelijk te duiden zijn als hij altijd heeft gedacht. De vraag is dan niet meer of het project gaat lukken, maar of Georges in staat zal zijn de oorlog achter zich te laten.

Jean Anouilh

Antigone

Het stuk dat opgevoerd moet gaan worden is Antigone. Dit verhaal gaat over Antigone, de dochter van Oedipus en Jokaste in de stad Thebe. Als haar vader doodgaat, nemen haar broers de macht over, om de beurt zouden zij één jaar regeren. Als na één jaar Eteokles weigert om de macht weer af te staan, komt zijn broer Polyneikes tegen hem in opstand, met als gevolg dat ze beiden sterven. 

De nieuwe koning van Thebe, Kreon, geeft Eteokles een staatsbegrafenis, maar laat bekend worden dat niemand de verrader  Polyneikes mag begraven, op straffe van de dood. Antigone gaat echter tegen deze wet in en probeert in het donker haar broer te begraven. Als zij gesnapt wordt, wordt ze inderdaad ter dood veroordeeld. 

Haar verloofde Haemon, de zoon van Kreon, stort zichzelf op zijn zwaard als Antigone sterft en vervolgens pleegt zijn moeder ook zelfmoord, waardoor koning Kreon alleen achterblijft. (Het moge duidelijk zijn, Antigone is een tragedie.)

Parijs

De bekendste toneelversie is die van Sophocles, maar in 1944 schreef de Franse toneelmaker Jean Anouilh zijn versie, die werd opgevoerd in Parijs, terwijl het door de nazi’s bezet werd.

Antigone gaat namelijk over de vraag welke wetten gehoorzaamd moeten worden; de wetten van de mensen zelfs al zijn ze onrechtvaardig? Of is er een hogere gerechtigheid en moeten de wetten van de goden gehoorzaamd worden? Het is verleidelijk om te denken dat de versie van Jean Anouilh een duidelijk standpunt inneemt, waarbij Kreon de nazi’s vertegenwoordigd, en Antigone het rechtvaardige verzet.

Bijzonder is dat Kreon in deze Franse versie echter een stuk genuanceerder is dan in de oude Griekse versie. Hij legt aan Antigone uit dat hij juist probeert om de rust te herstellen na een periode van burgeroorlog, zelfs al moet hij daarvoor impopulaire maatregelen nemen en zich bij sommigen gehaat maken. 

En als zijn zoon hem smeekt de wet te buigen omdat hij toch de koning is, geeft Kreon als antwoord dat hij koning is ónder de wet en niet tégen de wet.

De Franse versie van Antigone is daarmee een stuk complexer en gelaagder en bij uitstek geschikt om op te voeren in een land verscheurt door oorlog.

De vierde wand

De vierde wand is in de toneelwereld de onzichtbare scheiding tussen toneel en publiek. Over het algemeen zullen de acteurs doen alsof er geen publiek is, al heb je soms personages die door de vierde wand breken en actief met het publiek communiceren.

In Antigone van Jean Anouilh wordt dit gedaan door het personage van het Koor of de Proloog, die tegen het publiek commentaar levert en de spelers voorstelt. Sam heeft Georges gevraagd om deze rol zelf op zich te nemen en hij krijgt daarvoor het versleten fluwelen keppeltje mee dat van Sams vader is geweest.

Georges komt bij alle partijen langs en wat opvalt is dat elke groep wel iets vindt in Antigone om zicht mee te vereenzelvigen en te denken dat het stuk over hen gaat. Iedere groep eigent zich Antigone toe en dat is de reden dat ze mee willen en kunnen doen.

Zo ziet de Palestijnse Imane die in het vluchtelingenkamp Shatila woont en de rol van Antigone zal spelen, Antigone als iemand die vraagt om gerechtigheid. En de Sjiieten die de acteurs voor Kreons wachters leveren, zien hen als dappere strijders die alles doen voor hun kalief, terwijl de christelijke falangisten Kreon beschouwen als een rechtvaardig man die zijn hoofd hoog weet te houden in een smerige situatie. 

Als Georges wil dat het stuk wordt opgevoerd, rest hem niets anders dan al deze versies te accepteren en te hopen dat als ze bij elkaar komen, de verschillen overbrugt worden. Tijdens de eerste repetitie wordt hier een eerste begin mee gemaakt, maar gemakkelijk is het niet en spanningen blijven de kop opsteken.

Georges is niet de hele tijd in Beiroet, maar gaat tussendoor terug naar Parijs, om Sam van zijn vorderingen op de hoogte te brengen en om even bij zijn vrouw en kind te zijn.

Als hij daarna weer in Beiroet is en het er naar aanziet dat het project zal lukken, gebeurt er iets verschrikkelijks, de oorlog laait op en de vluchtelingenkampen Sabra en Shatila worden overvallen en uitgemoord. Georges loopt hier rond en ziet nu met eigen ogen de verschrikkingen van een oorlog, beelden die hij niet meer los kan laten en die zijn leven in Parijs onmogelijk maken. De oorlog slokt ook hem op en de vraag is of in Beiroet ooit een uitvoering van Antigone gespeeld zal worden.

Indrukwekkend

Ik denk dat De vierde wand één van de mooiste en indrukwekkendste boeken is die ik ooit heb gelezen. Op elke bladzijde staan prachtige zinnen en observaties die de moeite waard zijn. Sorj Chalandon is een ongelofelijk goede schrijver die heel soepel de moeilijkste thema’s weet aan te snijden. Sommige stukken heb ik meerdere malen gelezen omdat er zoveel lagen te vinden zijn en het boek je niet loslaat.

De verbindingen die gelegd worden tussen de kernvragen van Antigone over rechtvaardigheid en welke wetten je moet gehoorzamen, het stuk van Jean Anouilh, het activisme van Georges en de oorlog in Beiroet zijn adembenemend. Ik had regelmatig dat ik tijdens andere dingen (het boek blijft in je hoofd zitten) opeens een nieuw inzicht had, een andere laag opmerkte en een nieuwe verbinding doorkreeg. Het is geen boek dat je in één keer begrijpt of even snel leest, het is het waard om met heel veel aandacht te doorgronden.

Het mooie daarbij is dat Sorj Chalandon geen ogenblik vergeet om ook nog een mooi verhaal te schrijven. Alle verbanden en lagen zijn nooit opgelegd of alleen maar trucjes van de schrijver, het verhaal staat voorop en dat is heel meeslepend en ontroerend. En af en toe ook heel erg grappig. 

De vierde wand neemt je mee, ontroert, laat je nadenken en is een boek dat nog heel lang doorgaat, als je de laatste bladzijde al hebt omgeslagen. Wat mij betreft een meesterwerk.

Het loont trouwens om Antigone van Jean Anouilh erbij te lezen, dan vallen sommige zaken nog meer op hun plek. 

Oorspronkelijke Franse titel: Le quatrième mur (2013)

Nederlandse uitgave in 2017 door uitgeverij Atlas Contact

Nederlandse vertaling Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen

Bladzijdes: 293

Antigone van Jean Anouilh, geschreven in 1944, geen Nederlandse vertaling beschikbaar, wel een Engelse vertaling.