De naam van de Roos, Umberto Eco

De naam van de Roos las ik voor het eerst toen ik een jaar of dertien, veertien was en dit boek heeft ervoor gezorgd dat ik Middeleeuwse geschiedenis ben gaan studeren. Ik heb het boek tijdens mijn studie nog een keer herlezen en nu, na meer dan twintig jaar, nog een keer. 

En elke keer opnieuw ben ik onder de indruk van de eruditie, de humor, de complexiteit en tegelijkertijd het spannende mysterie dat aan het verhaal ten grondslag ligt. 

Toen ik het boek voor de eerste keer las, lag de nadruk vooral op dit laatste, ik was echt nog niet in staat om alle lagen in het boek te doorgronden, iets waar ik nu beter toe in staat ben.

Het verhaal

Franciscaan William van Baskerville komt met een novice, Adson, aan in een belangrijke abdij in het noorden van Italië. Het is een abdij met een prachtige bibliotheek, vermaard om de grote collectie boeken en de kwaliteit van de kopiisten. 

William en Adson zijn hier omdat hier een debat plaats zal vinden tussen gezanten van de paus en de keizer van het Duitse rijk, waar William ook bij hoort. Er is echter een probleem waar de abt de hulp van William bij nodig heeft; er is een monnik dood aangetroffen en de vraag is of dit moord, zelfmoord of een ongeluk was.

Voormalig inquisiteur William van Baskerville is een scherpzinnig man die er een intellectueel genoegen in schept om raadsels te ontwarren. En het raadsel wordt steeds groter, in de loop van de dagen worden er meer monniken vermoord en de moorden lijken het patroon van het boek de Openbaring van Johannes te volgen, waarin de Apocalyps wordt aangekondigd.

Ondertussen komen de twee delegaties ook aan in de abdij en is de pauselijke inquisiteur Bernard Gui maar al te graag bereid om alle misdaden af te schuiven op de (voormalige) ketters die hij hier aantreft. William en Adson beseffen echter dat dat alle moorden terug te voeren zijn naar de bibliotheek, waar een boek dat niet voor ieders ogen bestemd is, bewaard schijnt te worden. Een bibliotheek als een labyrint dat voor niemand dan de bibliothecaris toegankelijk is. Het zal William en Adson voor vele raadsels zal stellen en ze moeten hier in het diepste geheim naspeuringen doen.

 

De plattegrond van de bibliotheek

Hervormers en ketters

In een instituut zo oud als de katholieke kerk is het geen wonder dat er in de loop der eeuwen uitspattingen zijn geweest en hervormingsbewegingen om de kerk weer op het rechte pad te krijgen.

In de 13^e eeuw ontstonden de bedelorden zoals de Franciscanen en de Dominicanen. Deze ordes hadden in de eerste instantie geen kloosters, maar de broeders trokken rond, levend van wat ze aangeboden kregen.

Waar bij de Franciscanen de nadruk lag op de armoede en het navolgen van het leven van Christus, lag bij de Dominicanen de nadruk op het prediken van de juiste leer en het bestrijden van ketterijen. (De bijnaam van de Dominicanen was niet voor niets Domini Canes, oftewel de Honden van de Heer). (Willem van Baskerville maakt hier nog een heel leuke grap over)

De grens tussen hervorming en ketterij is echter vrij dun en aanhangers kunnen ideeën zomaar een paar stappen te ver nemen. Dit gebeurde ook in de 13^e en 14^e eeuw, waar sommige groepen met het idee van de armoede aan de haal gingen en een soort communistische revolutie avant le lettre in gang wilden zetten. (en als je weet dat dit boek in 1980 is geschreven, met de daden van de Rode Brigades nog vers in het Italiaanse geheugen, is het geen wonder dit erin voor komt).  

Fra Dolcino, die hier in het boek wordt genoemd, stond armoede voor iedereen voor, maar wilde tegelijkertijd ook de sacramenten afschaffen en dat kon de kerk niet toestaan. Bovendien gingen ze al te ver in het doorvoeren van de armoede en schrokken ze er niet voor terug om als een soort guerrillastrijders edelen en rijke kooplieden en machtige geestelijken aan te vallen en zelfs te vermoorden.

Fra Dolcino (latere prent)

Fra Dolcino en zijn aanhangers werden naar verluidt op gruwelijke wijze ter dood gebracht en het is geen wonder dat de monniken in de abdij in dit boek die aan dit lot ontsnapt waren, hun verleden uit alle macht probeerden te verbergen.

Politieke achtergrond

Ondertussen is er in deze periode, het boek speelt zich af in 1327, ook een conflict tussen de paus en de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Ook dit was niet nieuw, de twee machtigste vorsten in West-Europa waren al eeuwenlang bezig over wie de macht had. Had de paus zeggenschap over de kerk, of ook over alle gelovigen en daarmee ook over de vorsten? Mocht de paus zich mengen in wereldlijke aangelegenheden of was dit alleen voor de wereldlijke vorsten?

In 1309 was de voorganger van paus Johannes XXII uit Rome vertrokken en had zich gevestigd in Avignon. Johannes zag geen reden om hier verandering in aan te brengen, bovendien was hij een Franse paus die de steun genoot van de Franse koning.

Duitsland bestond nog niet, het rijk stond bekend als het Heilige Roomse Rijk, dat onder andere ook grote delen van Noord-Italie besloeg. Het was een lappendeken van vorstendommen, met een keizer die daarboven stond.

Keizer Lodewijk IV was niet zomaar keizer van het Heilige Roomse Rijk geworden, hij had er in 1322 een veldslag voor moeten voeren waar hij zijn concurrent had gedood. Deze concurrent was echter de kandidaat die de steun had van paus Johannes XXII, die daarop Lodewijk in de ban deed. 

De vijandelijkheden gingen over en weer, Lodewijk beschuldigde Johannes van ketterij en benoemde in 1328 zelfs een tegenpaus, een Franciscaan.

Want de keizer steunde de Franciscanen in hun conflict met de paus, met voornaamste punt de armoede van Christus. Het idee van de armoede dat de Franciscanen voorstonden, ging namelijk niet alleen over of Christus arm was geweest, maar of de kerk arm moest zijn en of dat betekende dat de kerk macht had over wereldlijke aangelegenheden of juist niet. Zoals je ziet is politiek en religie in deze tijd volledig met elkaar verweven, en het een kan niet bestaan zonder het ander.

Lagen en verwijzingen

Er zijn vele lagen te ontdekken in dit boek. Het is een historische roman en een spannend mysterie, maar het gaat ook over de dunne grens tussen geoorloofde ideeën en het moment dat een idee ketterij wordt. De prachtige discussie tussen William en Ubertino in een van de eerste dagen is hier een mooi voorbeeld van.
En is kennis iets dat voor iedereen toegankelijk moet zijn, of is het verstandig dit te modereren en te bewaken? Of wek je dan juist ongezonde belangstelling naar het verbodene op?

Ook is het een boek over het verschil tussen lust en liefde. Je zou zeggen dat Adson's ervaring met het meisje een uiting van lust is, maar als je het vergelijkt met de andere vormen van begeerte die voorkomen, dan zie je dat dit juist heel zuiver was. Hij wil uiteindelijk alleen maar dat het haar goed gaat.

Sommige monniken raken echter bevangen door de begeerte naar kennis die onbereikbaar is, naar boeken die verborgen worden en zijn bereid hiervoor te moorden. Anderen zwelgen in macht en hun versie van de waarheid. Hier is niets zuivers meer te vinden, al houden ze zichzelf misschien voor dat ze aan de goede kant staan.

Verder staat De naam van de Roos bol van de grappen en humoristische verwijzingen, kijk bijvoorbeeld alleen maar naar de namen van William en Adson, en de Sherlockiaanse redeneringen van William (ik moet hier tenminste elke keer om grinniken).

Umberto Eco was professor in de semiotiek (leer van tekens en symbolen) aan de universiteit van Bologna en je ziet zijn liefde voor taal, filosofie en literatuur overal terug. Zo zijn er vele verwijzingen te vinden naar verschillende schrijvers en boeken, zowel middeleeuwse teksten als moderne literatuur.

Maar ook de opzet van het verhaal is een boek over een manuscript over boeken, en het hart van het mysterie is een boek van Aristoteles dat verloren is gegaan en dat misschien nooit bestaan heeft.

Umberto Eco (1932-2016)

Historische correctheid

Umberto Eco is naar mijn idee één van de beste schrijvers van historische romans omdat hij zijn personages over het algemeen zo goed in hun eigen tijd laat. Als de jonge monnik Adson zijn ontmoeting met een dorpsmeisje heeft, citeert hij het Hooglied, wat zijn enige referentiekader is om een vrouw te beschrijven en de gevoelens die in hem opkomen.  

De abdij heeft nooit bestaan, maar veel personages in de roman wel, zoals Michael van Cesena, de overste van de Franciscanen en inquisiteur Bernard Gui. Het schijnt trouwens dat Bernard Gui in werkelijkheid een stuk verdraagzamer en vriendelijker was dan hij in dit boek voorkomt, de meeste van zijn inquisities eindigden niet in de doodstraf, maar in een kleinere penitentie of zelfs in vrijspraak.

De denkwijze van William van Baskerville doet voor ons misschien erg modern aan en daarmee lijkt
het alsof het niet klopt in de tijd, maar dit is juist een vorm van redeneren die in de 13e eeuw opkwam en daarmee is het dus correct dat William het toepast. 

Klooster van San Michaele dat de inspiratie vormde voor de abdij uit het boek

Moeilijk?

Is het nu een moeilijk boek? Nee, naar mijn idee is dat predicaat echt niet juist. Het is wel een boek waar je de tijd voor moet nemen, je moet het niet heel snel willen lezen of steeds in kleine stukjes, want dan raak je de draad kwijt. 

Het boek wordt leuker als je bereid bent om dingen op te zoeken, ik had ook niet alle ketterse bewegingen van de 14e eeuw meteen paraat, maar ik heb bijvoorbeeld de Bogomielen weer even opgezocht. En zo nog een aantal zaken waar mijn oog op viel. Dit is niet noodzakelijk, maar maakt het wel leuker en fascinerender. 

Veel mensen worden afgeschrikt door de Latijnse zinnen, maar die worden achterin keurig vertaald, dus dat hoeft ook geen beletsel te zijn. 

Natuurlijk, is het handig om een beetje een idee te hebben van de politieke en religieuze achtergronden waartegen het verhaal zich afspeelt, maar dat is niet noodzakelijk. De naam van de Roos is namelijk ook gewoon een razend knappe historische roman en een geweldig middeleeuws mysterie.

Dus laat je niet weerhouden door de reputatie van het boek, maar geniet van de spitsvondigheden van William en ontrafel het raadsel van de bibliotheek. Laat je verrassen door de humor, de vaart waarmee het is geschreven en dompel je onder in 1327. 

Komende vrijdag bespreek ik trouwens zowel de film als de serie. 

Originele Italiaanse titel: Il nome della rosa (1980)

Nederlandse uitgave: uitgeverij Bert Bakker

Nederlandse vertaling: Pietha de Voogd en Jenny Tuin

Bladzijdes: 522