De gang naar Canossa, Tom Holland

Het is 1077, een keizer staat op blote voeten en in zijn hemmetje in de sneeuw, smekend om de vergeving van de paus, die veilig binnen in de burcht van Canossa zat. 

Deze gebeurtenis was een van de hoogtepunten (of dieptepunten misschien, als je vanaf de kant van de keizer kijkt) in een strijd die zo rond het jaar 1000 werd uitgevochten en die bekend staat als de Investituurstrijd. Een machtstrijd met als inzet wie de bisschoppen in een land mocht benoemen, de keizer die het hoofd van het land was, of de paus die het hoofd van de kerk was.

Dat keizer en paus deze machtstrijd uitvochten was niet zo vanzelfsprekend als het nu klinkt. Zowel keizerschap als pausschap had in de eeuwen daarvoor meermalen aan een zijden draadje gehangen.

Nadat in 476 na Christus het West Romeinse rijk was gevallen, was West Europa een lappendeken van kleine gebieden geworden, waar verschillende Germaanse stemmen woonden, geregeerd door hoofdmannen en kleine edelen.

De Franken werden steeds belangrijker en koning Clovis liet zich dopen. Kerk en koning werkten voorzichtig samen en het christendom verspreidde zich. De koning op zijn beurt kreeg steeds grotere ambities; alleen hoofdman, alleen koning zijn was niet genoeg. In het Oost Romeinse Rijk, nu het Byzantijnse rijk, heerste ook een keizer met veel pracht en praal. 

Dit wilden de Westerse heersers ook. Opvolgers van de Romeinse keizers wilden ze zijn. Om keizer te worden hadden ze de bisschop van Rome nodig en in 800 liet Karel de Grote zich kronen door de paus in Rome. Hoewel de paus had gehoopt dat hij vanaf nu meer invloed zou kunnen uitoefenen, liet de nieuwe keizer zich verder weinig aan de paus gelegen liggen.

De glans van Rome verviel en de bisschop van Rome had weinig gezag, in ieder geval niet echt buiten de stad zelf. Daarvoor was het pausschap in deze eeuwen te veel een speelbal van verschillende facties in Rome zelf en de bedreigingen van buitenaf.

En bedreigingen waren er meer dan genoeg; Moren in Spanje, Saracenen uit Noord Afrika die de kusten afschuimden en het binnenland van Italië binnenvielen om slaven te halen, woeste en heidense Polen en Hongaren aan de oostelijke kant van het rijk.

Na de dood van Karel de Grote werd het rijk verdeeld, volgens de Frankische wetten. Zowel in het oostelijke als het westelijke deel van het Frankische land waren er verschillende heersers die probeerden hun macht te consolideren, maar met weinig resultaat. De 9^e en 10^e eeuw waren dan ook eeuwen vol geweld en onzekerheid.

De edelen regeerden over hun eigen stukjes land en trokken zich weinig van de koningen aan, maar bouwden zelf kastelen om hun gebied te kunnen verdedigen, zoals de graven van Anjou of Vlaanderen. De Noormannen waren de baas in Normandië en zwermden steeds verder uit, hun reputatie als geduchte krijgsmannen snelde vooruit.

Alleen in Engeland hadden de vorsten de kans gezien om een centrale macht op te zetten en redelijk effectief te regeren, ondanks de invallen van de Denen.

Voeg bij al dit geweld en machtswisselingen een dreigend gevoel van onheil. Voor veel mensen kwam al deze misère namelijk niet uit de lucht vallen, dat hing samen met de Wederkomst van Jezus, die zo’n duizend jaar na zijn geboorte zou plaatsvinden, of toen die datum voorbij was, duizend jaar na zijn dood. 

De gewone mensen zullen natuurlijk wel gemerkt hebben dat ze in een onrustige en gewelddadige tijd leefden, maar zullen het grote geheel van wat zich allemaal in Europa afspeelde en het theologische debat dat hoorde bij de Wederkomst niet gevolgd hebben. 

Voor de koningen en de edelen was dit een andere zaak. Zij wilden hun stempel op de tijd drukken. Het Christendom kreeg steeds meer invloed, bijvoorbeeld door het klooster in Cluny of pausen als Leo IX of iets later Gregorius VII. Europa werd nu echt Christelijk gebied, met vorsten die enthousiast aan de slag gingen om het Christendom te verspreiden, vaak met succes. De Polen en de Wenden werden Christelijk. De Moren werden uit een groot deel van Spanje verdreven, de Saracenen uit Italië. Velen vochten ook onder het banier van de paus, zoals hertog Willem van Normandië toen hij Engeland in 1066 veroverde.

Ondanks het feit dat de Wederkomst van Jezus op zich liet wachten, zie je toch een nieuw elan in Europa, een zelfvertrouwen dat zich bijvoorbeeld uit in de Eerste kruistocht in 1099 om het Heilige Land te bevrijden. Paus Urbanus II had die oproep gedaan en de edelen hadden hem hierin gehoorzaamd.

Uit die duistere en moeizame eeuwen was een nieuw Europa geboren.

De geschiedenis van de 'Grote Mannen' is een tijdje uit de gratie geweest. Jarenlang moest je vooral je bezig houden met de boeren, de vrouwen, de minderheden en het milieu in de geschiedenis. Hoewel dit natuurlijk ook best interessant kan zijn (is het erg te merken dat ik tijdens mijn studie geen grote fan was van sociaal/economische geschiedenis?), houd ik stiekem toch wel heel erg van de koningen, de veldslagen en de grote, brede streken waarmee je het verhaal van de geschiedenis kunt vertellen. En Tom Holland doet dat in dit boek opnieuw meesterlijk.

Droge terzijdes, grappige verwijzingen, heel veel feiten, geweldige anekdotes en prachtige verbindingen maken van De gang naar Canossa een boeiend en uiterst levendig verhaal, dat geen moment verveelt, maar waar je na afloop wel denkt: ‘wat ben ik blij dat ik toen niet leefde’.