De wapenstok en het kruis, Lucy Ash

In Rusland speelt de Russisch-orthodoxe kerk een grote rol, niet alleen op religieus en cultureel gebied, maar ook op politiek gebied. Op dit moment zie je zelfs dat de patriarch van Moskou van harte de oorlog in Oekraïne steunt. 

De vraag is welke rol speelt de kerk in de samenleving en welke rol speelt de Russische staat in de kerk? En hoe is dat zo gekomen en welke implicaties heeft die sterke verweving? 

Lucy Ash is een Britse journaliste en is jarenlang BBC correspondent in Moskou geweest. Ze spreekt vloeiend Russisch en kent het land en de mensen goed. Van haar hand is De wapenstok en het kruis, dat antwoord geeft de bovenstaande vragen en nog veel meer. 

Vladimir, grootvorst van Kiev, werd in 988 gedoopt. Voor zijn bekering had hij meerdere vrouwen, honderden concubines en vereerde hij verschillende goden, maar na 988 was het hiermee afgelopen. Het volk van Kiev werd massaal in de rivier gedoopt en vanaf dat moment was dit gebied (de Roes) Christelijk. 

De kerk stond eerst onder leiding van de patriarch van Constantinopel, maar in de 15e eeuw kwam er een patriarch in Moskou en voortaan volgde de Russisch-orthodoxe kerk een onafhankelijke weg. 

Een kerk die samen met de tsaar het groeiende Russische rijk bestierde, de eenheid bevorderde en de macht van de tsaar legitimeerde. En hoewel in de 17e eeuw Peter de Grote de kerk afhankelijk maakte van de staat, zou de Russische kerk in de eeuwen hierna een belangrijke rol blijven spelen.

In het steeds groeiende rijk verschafte de Russisch-orthodoxe kerk een namelijk eenheid, en een focus voor de Russische identiteit en dit is het geval tot op de dag van vandaag, hoewel de kerk het in de Sovjet Unie moeilijk zou krijgen. In die periode werden door de communisten honderden kloosters en kerken gesloten en gesloopt, en duizenden priesters, monniken en nonnen vermoord. Het opblazen van de Christus-verlosser kathedraal in Moskou in 1931 was een dieptepunt in deze periode van onderdrukking. 

Ondanks deze vervolging bleef het geloof bestaan, al was het in de optiek van de meeste mensen vooral een zaak van de oma'tjes op het platteland die nog ergens een icoon verborgen hielden en stiekem een kleinkind lieten dopen. 

Na de val van de Sovjet Unie in 1991 veranderde dit helemaal. Mensen gingen weer op zoek naar wat het betekende om Russisch te zijn, en kwamen uit bij de Russisch-orthodoxe kerk. Duizenden lieten zich dopen, allerlei politici gingen naar de kerk, en de Christus-verlosser kathedraal in Moskou werd weer opgebouwd. 

Het zag ernaar uit dat de Russisch-orthodoxe kerk weer een grote rol in de samenleving innam en haar positie van vóór de revolutie weer grotendeels terug had. En dat was ook zo, maar dan vooral in de verweving van kerk en staat, en de ondersteuning die de kerk de staat geeft. 

Dit is vooral duidelijk sinds 2012, toen patriarch Kirill en president Poetin een bondgenootschap vormden, waarin conservatieve en nationalistische waarden voorop stonden. Een bondgenootschap dat tot op de dag van vandaag stand houdt. Het is een bondgenootschap waarin de patriarch de oorlog in Oekraïne toejuicht, de president benadrukt dat hij een religieus man is, en beide partijen enorm voordeel hebben van hun samenwerking. 

Lucy Ash heeft met De wapenstok en het kruis een fantastisch overzicht geschreven van de geschiedenis van de kerk, en de manier waarop kerk en staat elkaar sinds het begin ondersteunen. Door alle eeuwen heen heeft de kerk zich weten te verbinden aan de macht, om zo haar eigen voortbestaan te garanderen. 

Maar ze gaat ook in op wat dit betekent voor het moderne Rusland. Want wat betekent deze vermenging van kerk en staat voor de rechten van vrouwen, de rechten van homo's of de vrijheid van meningsuiting?  

Welke rol speelde de Russisch-orthodoxe kerk in het buitenland, wat gebeurt er met de priesters die zich uitspreken tegen de oorlog, hoe zit het met de schandalen die patriarch Kirill omringen, maar waar niks mee gebeurt?  

Rusland blijft fascineren en de Russisch-orthodoxe kerk maakt een onlosmakelijk deel van Rusland uit. Je kunt Rusland vroeger en Rusland nu niet begrijpen zonder te beseffen hoe de relatie tussen kerk en staat in elkaar zit. Dit boek maakt dat duidelijk. Het is bovendien goed geschreven en totaal niet droog, door de vele interessante feitjes en anekdotes. Absolute aanrader.  

 

Originele titel: The baton and the cross (2024)

Nederlandse uitgave 2025 door Kok Boekencentrum

Nederlandse vertaling: Margriet Visser-Slofstra (deel I) en Suzanne Castermans-Nelleke (deel 2)

Bladzijdes: 354