De tolk van Java, Alfred Birney

De hoofdpersoon van dit boek, Alan Noland, heeft het niet gemakkelijk gehad. Zijn vader kwam uit de voormalige kolonie Nederlands-Indië en in Nederland was hij getrouwd met de dochter van een schoenmaker uit Helmond. 

Ze kregen samen vijf kinderen, maar het huwelijk was slecht. Vader had onmenselijk wrede straffen voor zijn kinderen en was volstrekt  onvoorspelbaar in zijn reacties. Hun moeder interesseerde het allemaal niks, als ze maar televisie kon kijken. 

Het is dan ook geen wonder dat de kinderen uiteindelijk worden opgenomen in een tehuis, want de situatie thuis is onhoudbaar geworden. Ook als ze volwassen zijn geworden is het contact met de ouders moeizaam. Moeder wil nergens iets van weten en de angst voor vader zit er nog altijd in.  

De Indische wortels van het gezin hebben altijd een prominente rol gespeeld, maar pas als Alan de memoires van zijn vader leest, komt hij erachter wat zijn vader heeft gezien en meegemaakt en vooral wat hij heeft gedaan tijdens de Tweede Wereldoorlog en tijdens de Politionele acties.

Indie

De vader van Arturo Noland is geboren in 1925 in Nederlands-Indië, als kind van een Chinese moeder en een Indo-Europese vader (iemand van gemengd bloed, wel erkend door zijn vader). De kleine Arturo werd door zijn vader niet erkend. Dit bepaalde zijn positie binnen de maatschappij in de Nederlandse kolonie.

Zijn opvoeding was hard, zijn oudere broers en zijn moeder gebruikten de zweep en de rotanstok om hem in het gareel te krijgen en van enige empathie of een normale familieband was geen enkele sprake.

Tijdens de Japanse bezetting van Indië zag Arturo als jongeman verschrikkelijke dingen, zoals onthoofdingen en openbare straffen en is hij door de Japanners zelf ook enkele malen gemarteld vanwege sabotage en vermeende misdaden.

Als de Japanners weg zijn en de onafhankelijkheid wordt uitgeroepen, keert Arturo zich tegen de nieuwe Indonesische Republiek en vecht hij mee aan de Nederlandse kant.

De Nederlanders waren namelijk niet van plan hun waardevolle kolonie zomaar over te geven en stuurden duizenden soldaten naar Indië om te vechten. Deze acties werden de Politionele acties genoemd, en bestonden voor een groot deel uit guerrillaoorlog, met terreur en contra-terreur.

Door zijn talenkennis en kennis van het land, kan Arturo waardevolle informatie geven aan de Nederlanders en hij schopt het ver als tolk en ondervrager. Als echter de Nederlanders deze koloniale oorlog verliezen en Indonesië in 1949 definitief onafhankelijk wordt, is er voor Arturo geen plek meer. Hij vertrekt naar Nederland.

Arturo hoopte in Nederland de erkenning te krijgen die hij in Indië niet had gekregen, maar hij werd niet als oorlogsheld gezien en discriminatie was er ook nog altijd. Voeg daarbij een tegenvallend huwelijk en je hebt een recept voor grote problemen.

Het boek is opgedeeld in vijf delen, in het eerste deel krijgen we een soort inleiding, in deel twee lezen we over de jeugd van de vader, in deel drie over de jeugd van de zoon, in deel vier de ervaringen van vader tijdens de Politionele acties en in het laatste deel probeert de zoon grip te krijgen op het verhaal van zijn vader en er zelfs vrede mee te krijgen.

Teleurstelling

Ik was met grote verwachtingen aan dit boek begonnen. Ik vind die periode in de geschiedenis interessant en hoopte op een goede roman waarin dit mooi verwoord zou worden.

De tolk van Java heeft ook de Libris literatuurprijs gekregen en dat zegt, hopelijk, ook wel iets over de kwaliteit. Bovendien waren de recensies in kwaliteitskranten en -bladen bijna zonder uitzondering lovend.

Maar ik vrees dat het boek mijn verwachtingen niet heeft waargemaakt. En ik heb me natuurlijk afgevraagd waar dit aan ligt.

Het is ook niet zo dat ik het hele boek slecht vond. De eerste drie delen vond ik zelfs erg mooi. In korte, afwisselende hoofdstukken wordt duidelijk wat er gebeurd is en de commentaren tussendoor van de zoon op wat vader heeft gedaan vond ik goed getroffen in al hun bitterheid. Je krijgt een beeld van verschrikkelijke jeugd van de schrijver, maar ook van de vader en de gevolgen die dit voor hen heeft gehad, tot op de dag van vandaag. Ik vond dit erg aangrijpend en indrukwekkend om te lezen.

Maar het ging voor mij mis in het vierde deel, met de herinneringen van Arturo aan de Politionele Acties. In dit gedeelte vertelt hij over zijn ervaringen als hij zich aanmeldt bij de kazerne, de acties waarbij hij betrokken is en de ondervragingen van de opstandelingen die hun informatie moeten prijsgeven.

Dit is bijna 200 pagina’s van buitensporig geweld, waarbij Arturo schiet, trapt, mept, en steekt. Hij schopt mensen dood, schiet fosforgranaten af op huizen zodat die in de fik vliegen en de vluchtende bewoners neergeschoten kunnen worden. Hij aarzelt niet vrouwen en kinderen op de korrel te nemen.

En het wordt te veel, veel te veel om te lezen. Ik weet dat dit soort dingen gebeurden tijdens de Politionele Acties en ook dat dit (te) vaak is weggestopt onder het tapijt. Wat dat betreft is het goed dat het verhaal wordt verteld. Maar wat mij betreft was het niet nodig om dit zo lang door te laten gaan, want op een gegeven moment dient het geweld geen doel meer in het verhaal, is het alleen nog maar gratuit.

Daarbij komt dat je je constant afvraagt of de verteller (zowel zoon als vader) wel betrouwbaar is in de weergave van gebeurtenissen. Door de manier van schrijven waarin de (fictieve) en niet zo heel objectieve memoires van vader centraal staan, kan die onbetrouwbaarheid een literaire keuze zijn, maar ook net zo goed een limitering door de opzet van het verhaal. Voor mij werkte dit echter heel erg storend.

In het vijfde deel speculeren de hoofdpersoon en zijn tweelingbroer over de redenen van vader om te vechten voor Vorstin en Vaderland, maar duidelijkheid krijgen zij niet en daarom wij als lezer ook niet. Voor mij was dit laatste stuk echt te lang in de briefwisseling tussen de beide broers, en kon het mijn aandacht niet meer vasthouden.

Dit zijn wat mij betreft teleurstellingen in het boek.

Volgens de voorkant is dit een roman, en het gaat inderdaad niet over Alfred Birney, maar over Alan Noland. Er is een verschil tussen hoofdpersoon en schrijver, maar tegelijkertijd is het verhaal grotendeels autobiografisch. Lastig hierbij is dat je niet weet wat er is verzonnen en welke elementen op waarheid berusten. Waar spelen echte herinneringen een rol en waar is de romanschrijver aan het werk om te stileren of bij te slijpen?

De herinneringen van de vader van de hoofdpersoon, en daarmee ook de herinneringen van de vader van de schrijver, spelen een grote rol. Ik had echter het gevoel dat er niet voldoende afstand is tussen de schrijver en het onderwerp, waardoor sommige dingen te veel in de lucht blijven hangen en niet worden uitgediept. 

Waar de schrijver in werkelijkheid niet achter is gekomen, komen wij als lezer ook niet verder. Maar dat is volgens mij wat een romanschrijver wel moet doen met zo’n onderwerp; een waargebeurd gegeven als uitgangspunt nemen en het vervolgens verder brengen, er los van komen. In dit geval is het waargebeurde gegeven niet alleen het uitgangspunt, maar ook het eindpunt. 

Ik kwam tot de conclusie dat De tolk van Java daarmee voor mij uiteindelijk te weinig historisch is om een goede biografie/memoires te zijn en te veel autobiografisch om daadwerkelijk een goede roman te zijn.

Ik weet dat ik hiermee een minderheidsstandpunt vertegenwoordig, want zoals ik al zei zijn de recensies erg lovend en het boek heeft dit jaar de Libris Literatuurprijs gekregen. Er zijn dus meer dan genoeg mensen die dit wel een heel goed boek vonden.

Ik kan alleen maar zeggen: lees en oordeel zelf.

Uitgegeven in 2016 uitgeverij De Geus

Bladzijdes: 532