Ik kom terug, Adriaan van Dis

Een zoon en zijn moeder. Een ouder wordende zoon en een moeder die aan het einde van haar leven is. Hun relatie is altijd moeizaam geweest, getekend door verwijten en wrok, ruzie en schaamte, oorlog en trauma’s. Heel veel contact is er eigenlijk niet; af en toe een telefoontje en sporadisch een bezoek.

Maar dan begint moeder toenadering te zoeken en wil ze herinneringen ophalen. Aan haar jeugd in Brabant, haar tijd in Indië. De zoon moet luisteren en haar vooral niet onderbreken of vragen stellen. En in ruil voor haar verhaal wil de moeder dat haar zoon haar helpt met sterven, want ze heeft er nu wel genoeg van.

Adriaan van Dis heeft geen gemakkelijke relatie met zijn ouders, in Indische Duinen heeft hij hier bijvoorbeeld ook over geschreven. In dat boek lag de nadruk op de jaren dat de familie terug was uit Indie en woonde in een klein dorp aan zee. 

Moeder met haar drie Indische dochters uit haar eerste huwelijk, een tweede man met wie ze niet kon trouwen en een zoontje dat daarom een bastaard was. Een zoon die door zijn vader voorbereid werd op een eventuele nieuwe oorlog, desnoods met harde hand. 

De andere leden van het gezin hadden ook zo hun oorlogstrauma’s van het Jappenkamp en alles wat ze hadden meegemaakt, maar hier werd bijna niet over gesproken. Veel werd genegeerd of gebagatelliseerd, met alle gevolgen van dien.

In Ik kom terug gaat het verhaal verder, maar het is een heel ander boek. Ja, het is een soort vervolg, maar dan wel van een heel andere kant benaderd. In Indische duinen de zoektocht van een jongen naar het verleden van zijn vader, in Ik kom terug een volwassen man die zijn relatie met zijn moeder onderzoekt. Je merkt ook dat de hoofdpersoon meer afstand kan nemen en meer medeogen heeft, hoewel de bitterheid over sommige dingen in het verleden nog altijd schrijnt.

Ik vind het bijzonder knap hoe Adriaan van Dis in staat is om zowel de ergernis als het mededogen, het schuldgevoel en het gevoel van tederheid dat hem ondanks alles soms bekruipt, te beschrijven. Het wordt nooit bitter, nooit sentimenteel, nooit grof, nooit spottend om het spotten. Hij spaart zijn moeder en de rest van zijn familie niet, maar zichzelf ook niet.

Aan het begin van het boek is er bijna sprake van een licht geïrriteerde onverschilligheid, maar langzamerhand komen moeder en zoon elkaar nader. Ze vinden elkaar in hun afspraak, hij zal haar verhaal schrijven (en komt terug om te controleren of hij het goed doet!), en hij zal haar helpen in deze laatste fase.

We maakten een lijstje. Telefoongesprekken. Brieven. (‘Die selecteer ik zelf’) Oké, oké. Ik voegde er ook een punt aan toe: Eerlijk zijn.

‘Geen exhibitionisme’.’ Ze klonk streng.

Mocht ik naar haar liefdesleven vragen?

‘Joh, ik heb al vijfenvijftig jaar niet meer gezoend, daar weet ik niks meer van.’

‘Of naar geld? Hoeveel is er nog in kas?’

‘Gaat je niks aan’.

‘En hard aanpakken?’

‘Maar niet over het kamp, dat gezeur’.

‘Een beetje.’ Zei ik

We kibbelden.

Onze woorden vielen samen, dezelfde woorden, dezelfde toon soms, pauzes, ritme. We vulden elkaars zinnen aan. ‘Hoor je’, zei ik ‘jij praat in mij en ik in jou.’

‘Samen één stem.’ Een zin die haar beviel, die kwam ook in het contract.

En naarmate hij vaker bij zijn moeder langs komt en haar situatie slechter wordt, wordt haar verhaal duidelijker. Want gemakkelijk heeft ze het niet gehad, als jonge vrouw in Indië van een Indische man en later in het Jappenkamp met drie jonge meisjes om in leven te houden.

Het lijkt ook wel of het verval en het begrip hand in hand gaan, als moeder brozer en slechter wordt, komen ook de herinneringen terug aan de momenten dat zijn moeder geweldig en leuk was en hij zelfs trots op haar was. Herinneringen waarin zijn moeder voor hem opkwam en de bijzondere momenten die ze deelden en niet alleen de herinneringen hoe zijn moeder hem in de steek liet bij het geweld van zijn vader.

Er komt ook het besef van wat hij zelf van haar heeft overgenomen, waarin hij gewoon tegen wil en dank op zijn moeder lijkt.

Het proces is niet gelijkmatig, want moeder is natuurlijk niet veranderd in een mak en gezeglijk lammetje en blijft haar kuren houden. Op een gegeven moment moet de zoon zelfs samenspannen met de directrice van het verzorgingstehuis om bijvoorbeeld het slot van de voordeur te verwijderen.

De dood komt uiteindelijk niet zo gemakkelijk als moeder had gehoopt, en de zoon is er uiteindelijk ook niet bij. Na al die weken daar gelogeerd te hebben, moest hij er even tussen uit en dat is het moment dat moeder de geest geeft.

Is er eindelijk een kans om het verleden af te sluiten? Voor zover dat ooit kan misschien wel, hoewel het wel weer tekenend is dat de grote kist vol geheimen na de dood van moeder leeg blijkt. Een mens kan nooit de ander volkomen doorgronden en er blijven stukken die je voor jezelf moet houden.

Ik kom terug is ontroerend, onweerstaanbaar grappig, vol tederheid en hoewel het geen licht onderwerp is, is het beslist geen zwaar boek. Ik heb het gevoel dat ik met al deze beschrijvingen het boek nog altijd geen recht doe, het geeft namelijk nog altijd niet weer hoe weergaloos mooi het is. Ik kan alleen nog maar toevoegen dat Adriaan van Dis wat mij betreft met dit boek laat zien dat hij één van de beste schrijvers van Nederland is.

Uitgegeven in 2014 door uitgeverij Atlas Contact

Bladzijdes: 284

Lees HIER wat Joke en HIER wat Sandra over dit boek schreven.