Atjeh, Anton Stolwijk

Als we op school in de les aandacht besteden aan Indië, hebben we het meestal over het Culturele stelsel, de ethische politiek, de Tweede Wereldoorlog met de Japanse bezetting en de onafhankelijkheid met de politionele acties.

De oorlog in Atjeh wordt hooguit genoemd als een voorbeeld van een koloniale oorlog die Nederland voerde om het hele gebied onder Nederlands gezag te krijgen, maar meer dan dat is het niet. Hiervoor ontbreekt vaak de tijd, maar als ik naar mezelf kijk, weet ik ook dat ik niet zo heel veel weet over de Atjeh-oorlog. 

Atjeh ligt op de westpunt van Sumatra en was een zelfstandig sultanaat, een goede bondgenoot van het Ottomaanse rijk. De peperhandel zorgde voor welvaart, maar ook voor buitenlandse belangstelling. De Portugezen, de Engelsen en de Nederlanders aasden op controle in dit gebied.

In de 19^e eeuw wilde Nederland zijn invloed uitbreiden in de Indische archipel. Het is de periode van het Modern Imperialisme en de landen in West-Europa wilden graag een groot koloniaal rijk om economische en politieke redenen. Het onafhankelijke Atjeh was een van de laatste stukjes van de puzzel voor Nederland.

Invasie en verovering

Een eerste invasie werd voorbereid en vond plaats in 1873. Die invasie liep op niets uit, want de voorbereiding was niet heel goed geweest. De kaarten klopten niet en bovendien had men zich ernstig misrekend in de felheid van het Atjese verzet.

De nederlaag riep echter om genoegdoening en eerherstel en al snel werd besloten dat er een tweede invasie moest komen. Deze invasie was vanaf het begin gedoemd, leek wel. Een cholera-epidemie zorgde voor meer slachtoffers dan de vijand en de bevolking van Atjeh gaf zich niet zomaar gewonnen. Toch werd het Sultanspaleis veroverd en de Nederlandse autoriteiten verklaarden de overwinning;  Atjeh was veroverd.

De werkelijkheid was een stuk minder rooskleurig. Nederland had een klein gebied rond het sultanspaleis veroverd, maar kon hier maar met moeite de orde handhaven. De religieuze leiders van Atjeh hadden de oorlog tegen de Nederlandse indringers tot Heilige Oorlog verklaard, een reden waarom het verzet onverminderd door ging en men zich niet gewonnen gaf.

Direct bestuur

Nederland nam bovendien een paar discutabele beslissingen die de verstandhoudingen geen goed deden. Toen de sultan in 1874 overleed, besloot Nederland geen nieuwe sultan af te wachten, maar Atjeh onder direct Nederlands bestuur te stellen. 

En dit terwijl ze in de rest van Indië Indirect bestuur handhaafden, waarbij de eigen vorsten het gezag over de bevolking bleven houden en er minimale Nederlandse inmenging nodig was in de lokale politiek, iets dat veel gedoe voorkwam.

De oorlog in Atjeh bleek een slepende, geldverslindende operatie te worden, met weinig uitzicht op een goede uitkomst. De Nederlanders verklaarden wel heel vrolijk dat ze Atjeh onder controle hadden, maar niets bleek minder waar.

Christiaan Snouck-Hurgronje

Abdul Ghaffar

De oplossing leek te komen van de Nederlandse domineeszoon  die in Atjeh bekend stond als Abdul Ghaffar. Hij had zich bekeerd tot de Islam en zich verdiept in de cultuur van Atjeh. Door zijn status van Mekka-ganger en geleerde, kreeg hij toegang tot imams en geleerden in Indie en Atjeh. 

Nog nooit eerder had iemand de moeite genomen om de cultuur van Atjeh wetenschappelijk te bestuderen en zijn boek sloeg in als een bom in Nederland.

Wat niemand wist is dat deze man een tweede boek had geschreven, dat staatsgeheim was. Hierin legde hij het hele verzet van Atjeh bloot en gaf hij adviezen aan de Nederlandse regering over wat er het beste gedaan kon worden. 

Volgens hem was het belangrijk om niet met grof geweld te proberen Atjeh tot overgave te dwingen, maar om het geweld heel precies (chirurgisch) toe te passen. De Islamitische leiders zouden hard aangepakt moeten worden, terwijl de Atjese adel juist overtuigd moest worden dat er voordeel zat in samenwerking met de Nederlanders.

Abdul Ghaffar nam na dit belangrijke werk zijn echte naam, Christiaan Snouck-Hurgronje, weer aan en trouwde in Nederland met een Nederlands meisje. Zijn boek had hem geen windeieren gelegd en hij werd uiteindelijk rector-magnificus van de universiteit van Leiden.

Contra guerrilla

In de jaren die volgden werd het advies van Snouck-Hurgonje opgevolgd in Atjeh, hoewel misschien niet altijd zoals hij het had bedoeld. Er werd een nieuw legerkorps opgericht dat in staat was om in kleine groepjes in de jungle te opereren en acties uit te voeren.

Sommige Atjese edelen gingen inderdaad een samenwerking met de Nederlanders aan, hoewel ze daar later een hoge prijs voor betaalden. De laatste sultan van Atjeh gaf zich in 1903 ceremonieel over aan de Nederlanders en stierf jaren later in trieste vergetelheid.

Maar het verzet bleef aanhouden en daardoor gingen ook de Nederlandse acties door. Verschrikkelijke expedities werden er rond 1904 uitgevoerd, waarbij hele dorpen werden uitgemoord en platgebrand. Dit werd goed gepraat door te zeggen dat de Nederlandse soldaten weinig keuze hadden, omdat ook de vrouwen en kinderen meevochten in de strijd.

Rustig is het in ieder geval in Atjeh nooit geweest, er waren altijd opstanden en brandhaarden en uitbarstingen van geweld tegen de Nederlanders. De Nederlandse overheid heeft Atjeh nooit werkelijk onder controle gehad. Pas toen de Japanners kwamen in 1942, verlieten de laatste Nederlanders Atjeh en je zou kunnen zeggen dat de koloniale oorlog in Atjeh toen pas ten einde kwam.

Anton Stolwijk

Belang

Atjeh is beslist geen droog boek over militaire verhandelingen. Anton Stolwijk is journalist en woonde langere tijd in Atjeh en het is te merken dat hij het onderwerp door en door kent.

Atjeh is goed geschreven en staat vol schitterende verhalen, rijk aan anekdotes en details. Zo hoor je meer over de komst van de Chinezen naar Atjeh, het trieste lot van luitenant de Bruin, de tegenstrijdigheden van generaal van Heutsz en de reden dat er een groot krankzinnigengesticht werd gebouwd op een eilandje voor de kust.

Als je dit boek leest, weet je waarom er Ghanese soldaten meevochten in het Nederlandse leger en hoe een Engels gekapseisd schip onderdeel werd van de oorlog. Je leert over Atjese helden als Hasan dit Tiro en de vrouwelijke strijdster Cut Nyak Dhien en haar echgenoot Teuku Umar die de Nederlanders aan alle kanten in de leuren legden en bereid waren hun leven te geven voor de vrijheid van Atjeh.

Heel knap weet Anton Stolwijk de hoogmoed van de Nederlanders weer te geven die dachten dat ze het klusje wel even zouden klaren, maar die verwikkeld werden in een jarenlange, uitzichtloze strijd. De waanzin van een oorlog die nooit gewonnen zou kunnen worden, maar die men koste wat kost wilde blijven voeren.

Zoals ik al zei wordt er in de lessen op school meestal weinig aandacht aan de Atjeh-oorlog besteed. Daarom vind ik het zo goed dat in dit boek ook aan de orde komt welke sporen de strijd tot op de dag van vandaag heeft nagelaten in Atjeh. Hier is de oorlog misschien vergeten, maar daar nog zeker niet.

Ik weet in ieder geval wel dat als ik in de toekomst Indië behandel in mijn lessen, ik meer aandacht zal besteden aan de Atjeh-oorlog, niet alleen omdat ik er nu meer vanaf weet, maar ook omdat ik het idee heb dat er ik er daadwerkelijk iets interessants over kan vertellen.

Anton Stolwijk was zo vriendelijk mij een exemplaar van zijn boek te zenden (nogmaals dank daarvoor!), zodat ik het kon lezen en bespreken. Zoals jullie weten, doe ik dit niet vaak, maar in dit geval heb ik hier een uitzondering op gemaakt en daar ben ik erg blij om.

Ik kan namelijk alleen maar zeggen dat ik het een bijzonder goed boek vond, om alle redenen die ik hierboven heb genoemd.
Wat mij betreft is Atjeh een voorbeeld van geschiedschrijving op zijn best.

Uitgegeven in 2016 door uitgeverij Prometheus

Bladzijdes: 300