Femme fatale, Pat Shipman

Het belangrijkste dat men over Margaretha Zelle moet weten, is dat ze van mannen hield. Het meest cruciale dat men over haar moet weten, is dat ze niet van de waarheid hield. [..] Voor haar scheen de gewenste waarheid altijd belangrijker dan de feitelijke waarheid.

Dit jaar is het honderd jaar geleden dat de beroemde exotische danseres Mata Hari vanwege spionage voor de Duitsers in Frankrijk ter dood werd veroordeeld. Genoeg reden om flink veel aandacht te besteden aan deze Nederlandse. Zo zal er in oktober 2017  in het Fries museum in Leeuwarden een grote tentoonstelling over Mata Hari te zien zijn en nu is deze biografie in vertaling uitgekomen.

Mata Hari werd in 1876 in Leeuwarden geboren als Margaretha Zelle. Haar vader verafgoodde haar en verwende haar tot op het bot, ze was zijn kleine prinses en niets was te gek.

Helaas duurde het sprookje niet zo lang, vader Zelle raakte failliet, zou uiteindelijk opnieuw trouwen en in Amsterdam gaan wonen. En toen liet hij niet zijn geliefde dochter bij zich wonen, maar haar jongere broertjes. Deze afwijzing zal Margaretha diep hebben gekwetst.

Ze woonde bij familieleden in, maar hier was ze beslist niet tevreden, ze wilde aandacht, avontuur en rijkdom en ze had al door dat ze met haar exotische donkere uiterlijk en charmante manier van doen mannen het hoofd op hol kon brengen.

Slecht huwelijk

Ze trouwde met de vele jaren oudere officier Rudolf MacLeod die diende in het Nederlands-Indische leger. Ze zag in hem een mogelijkheid om weg te komen uit het bekrompen Nederland en bovendien had MacLeod een hoge rang, zodat Margaretha in Indie in de Nederlandse gemeenschap een belangrijke rol zou vervullen. Helaas viel de werkelijkheid tegen. Het donkere uiterlijk van Margaretha riep juist vraagtekens op over haar afkomst en of ze niet van gemengd bloed was. Bovendien stierf haar zoontje in Indie.

Het huwelijk ging snel bergafwaarts, waarbij Margaretha zich niet om de huwelijkse trouw bekommerde en Rudolf zijn verbittering vol geweld uitte. Ook terug in Nederland viel er niets meer te redden en er zou een scheiding volgen.

Margaretha ging naar Parijs en zou zich uiteindelijk hier vestigen. Ze had opnieuw een kans om in de belangstelling te komen en vond zichzelf uit als exotische danseres die gehuld in sluiers een soort strip-tease uitvoerde, waarbij ze de nadruk legde op het feit dat ze niet zomaar erotische dansen uitvoerde, maar heilige tempeldansen uit India. Ze raakte bekend en kreeg minnaars uit de hoogste kringen bij de vleet, niet alleen in Parijs, maar in bijna alle grote steden in Europa.

Toen de oorlog uitbrak, waren het deze internationale contacten die haar de das om deden. De Duitsers vroegen haar te spioneren, de Britten wantrouwden haar en de Fransen hebben haar uiteindelijk opgepakt en ter dood veroordeeld. Op 15 oktober 1917 werd ze in Parijs gefusilleerd.

Pat Shipman heeft naar mijn idee een redelijk goede biografie geschreven. Een goede biografie moet in de eerste plaats interessant om te lezen zijn en moet daarnaast nieuws bevatten of een nieuw licht laten schijnen op al bekende feiten.

Interessant geschreven is het zeker, met af en toe heerlijk commentaar in de zijlijn en grappige opmerkingen.

Pat Shipman heeft ook veel aandacht gegeven aan de jeugd en de Indische tijd van Margaretha en laat interessante dingen zien. Hoe de Atjeh oorlog bijvoorbeeld invloed zal hebben gehad op het karakter van Rudolf en hoe de sociale en raciale scheidslijnen in Indië een belangrijke rol speelden in hoe Margaretha ontvangen werd. Ook komt ze met aannemelijke theorieën over de syfilis die Rudolf op Margaretha heeft overgedragen en het effect dat dit zal hebben gehad op hun kinderen.

Mata Hari

Schuldig of niet?

De grote vraag is natuurlijk al jarenlang of Mata Hari schuldig was aan spionage of niet. De militaire rechtbank in Frankrijk was ervan overtuigd dat ze schuldig was en had er geen enkel probleem mee om haar te veroordelen. Nu was het wel zo dat in die tijd al veel gezien werd als spionage, praten over de het leger, soldaten of de vijand kon al genoeg zijn.

Pat Shipman is ervan overtuigd dat Mata Hari absoluut niet schuldig was en ziet haar als een onschuldig slachtoffer. Een sterke vrouw die veroordeeld werd voor haar vrije levenswandel, door mannen die daar niet tegen konden en desnoods het bewijs fabriceerden.

Deze subjectiviteit in dit gedeelte van het boek is dan ook meteen het zwakke punt. Ik wil best geloven dat Mata Hari geen grote of goede spionne was, daarvoor was ze absoluut niet subtiel genoeg of bereid op de achtergrond te opereren.

Maar gezien haar karakter lijkt het mij uiterst onwaarschijnlijk dat ze zich de kans heeft laten ontglippen om een in haar ogen gevaarlijke en dramatische rol te spelen. Mata Hari, te midden van de actie en de spil van wat mannen wisten en wilden weten. Als ze zich belangrijk kon maken, dan deed ze dat, en ze zal zich niet hebben laten weerhouden door voorzichtigheid.

Margaretha Zelle was een ijdele en in veel opzichten ook een domme vrouw die dacht dat ze altijd uit elke situatie kon komen door haar charmes te gebruiken en de mannen om haar vinger te winden. Een leugentje hier of daar om zichzelf beter uit te laten komen of interessanter te laten lijken, leken haar onschuldig.

Ze besefte zich totaal niet dat de situatie in een oorlogstijd altijd anders ligt en dat je dan een stuk voorzichtiger moet zijn. Flirten met de vijand is dan niet langer onschuldig tijdverdrijf, maar een daad van verraad.  

Het is naar mijn idee deze domheid en dit gebrek aan inzicht dat ze met de dood heeft moeten bekopen.

Maar zeker weten doen we het niet. Dit jaar zullen als het goed is de gerechtelijke archieven opengaan over deze zaak en dan weten we eindelijk meer.

Kortom, Femme fatale is zeker een fijn boek om te lezen en de schrijfster heeft veel nieuwe dingen naar boven gehaald, het enige minpunt is het niet heel realistische standpunt dat Mata Hari een volkomen onschuldig slachtoffer was.

Originele titel: Femme fatale. Love, lies and the unknown life of Mata Hari

Uitgegeven in 2007

Nederlandse uitgave 2017 door uitgeverij De arbeiderspers

Nederlandse vertaling: Robert Junius

Bladzijdes: 363