Historisch bewustzijn

Als historicus ben je je (als het goed is) altijd bewust van iets dat we standplaatsgebondenheid noemen. Bij elke bron die je bekijkt en leest om er informatie uit te halen houd je hier rekening mee. De maker van de bron beschrijft gebeurtenissen vanuit zijn/haar eigen perspectief en dat wordt bepaald door de tijd waarin hij/zij leefde, maar ook vanuit zijn/haar eigen achtergrond. Dit wordt gevormd door leeftijd, afkomst, religie, opleiding, interesses enzovoort.

Zoals de mensen in het verleden dit hadden, hebben wij natuurlijk onze eigen standplaatsgebondenheid. Je zou je hier eigenlijk van bewust moeten zijn en rekening houden met het feit dat je niet teveel met de ogen van nu naar het verleden moet kijken. Klakkeloos onze (westerse) waarden en normen aan andere tijden en culturen opleggen is geen goed idee. Je moet rekening houden met de tijd en plaats waarin iemand leeft.

Julius Caesar
Om een voorbeeld te noemen, als je Julius Caesar veroordeelt omdat hij slaven had, houd je er geen rekening mee dat slavernij in die tijd volkomen normaal werd gevonden en er in het oude Rome geen geluiden waren om slavernij af te schaffen. Zelfs de slaven wilden het instituut slavernij niet afschaffen. Wel waren er toen ook al verschillende meningen over de behandeling slaven. Sommigen vonden slaven minder waard dan vee, anderen wilden hun slaven goed behandelen. Zou je een oordeel over het houden van slaven in de oudheid willen vellen moet je rekening houden met deze feiten. Je kunt dan wel kijken of iemand afwijkt van de gangbare normen en waarden in die tijd of in zijn/haar land.

Aan de andere kant hoef je ook niet alles te vergoelijken en te zeggen dat alles oke is ‘want dat waren andere tijden’. Om hiervan een voorbeeld te geven: Jan Pieterszoon Coen slachtte half Banda af omdat de inwoners niet alleen met de VOC wilden handelen. Je kunt dit afdoen door te zeggen dat men in die tijd meer geweld gebruikte, maar ook in die tijd gingen er geschokte stemmen op en keurde men af wat er was gebeurd. Ook in de 17e eeuw vond men massamoord op inlanders geen gewone praktijk.

Bij veel boekenlezers en boekenbloggers kom ik regelmatig een behoorlijk gebrek aan bewustzijn over standplaatsgebondenheid tegen. Zo komt het voor dat men een boek afkeurt omdat het niet overeenkomt met de normen en waarden van 2014, zonder in overweging te nemen dat een boek zich in een andere tijd afspeelde en dat men toen andere normen en waarden had.

Over het boek Een eerste liefde in Parijs (hier) (over het eerste huwelijk van Heminway) van Paula McLain las ik ergens op een blog dat iemand het geen mooi boek vond omdat de hoofdpersoon niet feministisch genoeg was en teveel op haar man gericht was. Dat het hier om een bestaand personage in de jaren ’20 van de 20e eeuw en dat deze vrouw zich dus gedroeg volgens de normen van haar tijd werd volledig buiten beschouwing gelaten. Ze gedroeg zich niet zoals een vrouw zich in 2014 zou moeten gedragen (volgens deze persoon, al zou een vrouw dat volgens mij zelf mogen weten) en dus was het geen goed boek.

Umberto Eco
Bij schrijvers zie je ook vaak dat een historisch boek gevuld wordt met personages die handelen volgens de normen en waarden van nu. Dat kan soms best, tot op zekere hoogte, maar al te vaak denk ik dat de schrijver dan beter een boek had kunnen schrijven gezet in deze tijd, en geen historisch boek dat gewoon niet klopt.

Een voorbeeld van een schrijver die het wel goed doet is Umberto Eco die in De naam van de roos de jonge monnik Adso Bijbelteksten laat stamelen als hij voor de eerste keer bij een meisje is. Dit zal voor een jonge monnik, opgevoed in het klooster, in deze tijd inderdaad zijn voornaamste referentiekader zijn geweest. Maar helaas, niet elke schrijver is Umberto Eco. En hoewel niet elke lezer historicus is, zou een beetje historisch bewustzijn geen kwaad kunnen voor sommigen.

Reacties


  1. Oei, wat een strenge stukjes schrijf jij de laatste tijd Bettina. Nu gaan natuurlijk al je medebloggers van zichzelf denken dat zij misschien bedoeld worden met al die niet inlevende schrijvers en lezers :)

    Overigens dank voor de uitleg van het begrip 'standplaatsgebondenheid', dat kende ik niet. In 'mijn tijd' moest je gewoon rijtjes jaartallen in je hoofd stampen en van daaruit de zaak in het grote geheel zien te plaatsen. Wat dat betreft is er dus wel iets verbeterd. Hoewel er op die standplaatsgebondenheid ook wel valt af te dingen, want op die manier kun je ook de apartheid in Zuid-Afrika goed praten of al die mensen die door de Romeinen voor de leeuwen zijn gegooid. Dat was op die plaats en tijd heel normaal en daar kwamen veel toeschouwers op af.

    Groetjes en een prettig weekend,

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Oh jee, Wim, het was niet mijn bedoeling streng over te komen! Wees gerust, mijn specifieke referentie aan iemand die het boek over de eerste vrouw van Hemingway niet feministisch genoeg vond ging over een reactie op een Engels of Amerikaans blog! :-)

      Standplaatsgebondenheid is een hisorisch feit, we bekijken allemaal gebeurtenissen vanuit onze eigen tijd en de plek waar we zijn. Ik leg het wel eens aan leerlingen uit door te zeggen dat als je drie mensen naar een wedstrijd Ajax-Feyenoord stuurt, een Ajax fan, een Feyenoordfan en iemand die niet van voetbal houdt, je drie verschillende verslagen krijgt van die wedstrijd. Ieder van hen zal de gebeurtenissen anders interpreteren.

      Je kunt gebeurtenissen en gruwelijkheden uit het verleden zeker afkeuren, natuurlijk wel zelfs.
      Alleen als je iets leest van een Romein uit die tijd, je moet begrijpen dat die geen moeite heeft met de mensen die voor de leeuwen gingen, vanuit zijn standplaatsgebondenheid.
      Hetzelfde geldt voor de Apartheid, een blanke Zuid Afrikaan zal hier anders tegenaan hebben gekeken dan een zware Zuid Afrikaan.
      Hoop dat het zo duidelijker is wat ik bedoelde,

      groetjes,

      Verwijderen

Een reactie posten

Populaire posts