De Kozakkentuin, Jan Brokken

Silvia en het boek

In 1849 regeerde in Rusland tsaar Nicolaas I met harde hand. Inspraak van het volk was niet gewenst, kritiek op misstanden zoals het lijfeigenschap al helemaal niet en de geheime politie was alom aanwezig om rebellie in de kiem te smoren.

In Europa was er in 1848 op veel plekken revolutie uitgebroken waarin het volk meer inspraak had geëist. Deze ideeën vonden ook hun weg naar Rusland, waar de roep om verandering steeds harder klonk.

Fjodor Dostojevski was een jonge schrijver die betrokken raakte bij een groep die kritiek had op het beleid van de tsaar. Zijn aandeel was heel klein, hij had in besloten kring een kritische brief voorgelezen, maar dit was voldoende. De hele groep werd opgepakt en de straf was niet mild; iedereen werd ter dood veroordeeld. Pas op het laatste moment van de executie, de doodshemden waren al aangetrokken, werd er gratie verleend.

In plaats van de kogel kreeg Fjodor enkele jaren werkkamp in Siberië. Hier verbleef hij tussen de gewone criminelen, dag en nacht geketend, verstoken van familie, boeken of de mogelijkheden tot een gewoon gesprek.

Na zijn vrijlating uit het kamp, was de straf nog niet voorbij. Hij werd dwangsoldaat, dit betekende dat hij verplicht was in dienst te gaan, hij mocht het district in Siberië niet verlaten en vooral was het hem verboden te publiceren.

Een jonge procureur, net afgestudeerd en pas benoemd en nog niet droog achter de oren, nam in 1854 een functie aan in Siberië. Hij wilde het avontuur tegemoet en enige afstand tot zijn vader creëren. Het was baron Alexander von Wrangel, van Baltisch-Duitse afkomst, die op dat moment 21 jaar oud was.

Hij kreeg van Dostojevski’s broer boeken en brieven mee, met de vraag die bij Fjodor af te geven, want Fjodor zat in hetzelfde district als waar Alexander naar toe ging.

In de eerste instantie was Dostojevski wantrouwend toen hij de oproep van Von Wrangel kreeg om bij hem langs te komen, maar al snel raakten de twee bevriend. In de zomer deelden ze zelfs samen een datsja, De Kozakkentuin.

Hier tuinierden ze wat, ze lazen boeken, ontvingen bezoekers, discussieerden over het leven en over het werk van Alexander.

Het was hier dat Fjodor Dostojevski weer langzaam tot zichzelf kwam en de sporen van zijn gevangenschap van zich af kon schudden. Hij begon weer te schrijven en werd verliefd op de schone Maria, die helaas getrouwd was.

Alexander was Fjodor’s klankbord en degene die zich inzette voor eerherstel zodat Fjodor Dostojevski zich weer vrij zou kunnen vestigen, maar vooral; weer zou kunnen publiceren. Dit was nog geen gemakkelijke taak, al werd het wel bespoedigd doordat in 1855 tsaar Nicolaas I stierf en de troon werd overgenomen door de vriendelijke en hervormingsgezinde tsaar Alexander II. Van hem zou meer clementie te verwachten zijn met het trieste lot van Fjodor Dostojevski. 

Fjodor Dostojevski, portret uit 1872

Met de brieven en de dagboekfragmenten van Alexander von Wrangel als basis heeft Jan Brokken met De Kozakkentuin een absoluut prachtige roman geschreven.

Moeiteloos roept hij het 19^e eeuwse Rusland tot leven, waar de Krimoorlog diepe wonden sloeg, waar de tsaar absoluut heerste, waar corruptie in Siberië een wijdverbreid verschijnsel was en waar lijfeigenschap nog tot de normaalste zaak ter wereld behoorde.

Een Rusland waar de liefdes vurig waren, de wanhoop diep kon zijn en waar de schrijvers groots waren.

De beschrijvingen van Siberië, zo ver van de hoofdstad verwijderd dat het bijna een compleet andere wereld leek, met koude winters en warme, korte zomers wordt door Jan Brokken prachtig beschreven. Je ziet exotische volkeren die daar woonden met hun vreemde gebruiken, je neemt een kijkje in de gevangenis en maakt kennis met wereldse dames die smachtten naar nieuws van het hof.

Ook de datsja die Alexander en Fjodor samen huren in de zomer, De Kozakkentuin, laat zich voor je geestesoog uittekenen en samen met beide vrienden werk je daar in de tuin.

Zodra de zomer aanbrak -en dat was al in mei- liet ik alle mogelijke bloemzaden, groentezaden en bollen uit Riga overkomen. We hadden broeibakken ingericht en trokken zaailingen voor. Dostojevski schonk het veel vreugde iets om handen te hebben. Hij hield van tuinieren en herinnerde zich meer dan eens het ouderlijk stukje land uit zijn kindertijd. Dat stukje land had in Moskou gelegen, hij was een echt stadskind, maar kinderen die tussen hoge muren zijn opgegroeid hechten vaak meer aan natuur dan plattelandskinderen.

Voor het terras van het huis legden we bloembedden aan. Het huis zelf was erg vervallen. Het dak lekte, de vloeren zakten in. Meubels moesten we zelf meenemen, het houten huis was leeg. Maar het was er ruim bemeten en er was plaats zat.

De manier waarop de vriendschap zich ontwikkelde is prachtig beschreven, een ook de liefdes die de beide mannen opvatten, Fjodor voor Maria en Alexander voor Katja, die eigenlijk tot mislukken gedoemd zijn, bloeien voor onze ogen op. Beide dames waren getrouwd, maar toen de echtgenoot van Maria stierf, had Fjodor een kans. Hij was bloedserieus in zijn verlangen naar Maria en hij trouwde ook met haar, maar helaas was het huwelijk vanaf het allereerste moment verdoemd. Gelukkig zijn ze samen nooit geworden. 

Alexander was op dat moment al niet meer in Siberië, hij was teruggegaan naar Sint Petersburg waar hij uiteindelijk in diplomatieke dienst zou treden en verschillende tsaren zou dienen.

Triest, maar misschien onvermijdelijk was dat de vriendschap tussen Fjodor en Alexander uiteindelijk ook bekoelde. Door letterlijke afstand, maar ook door de gebeurtenissen in hun beider levens.

Hun mooiste tijd samen, die ook zo betekenisvol is geweest voor het schrijverschap van Fjodor Dostojevski, was toen ze samen De Kozakkentuin deelden.

We hielden ons enthousiast met de bloementuin bezig en gaven die al snel een schitterende aanblik. F.M. hielp me met het begieten van de jonge aanplant. Ik zie hem weer voor me, gelukkig zoals hij toen was; het gezicht bezweet, zonder soldatenjas, met alleen een verschoten roze sitsen gilet aan. Aan zijn nek bungelde een groot uivormig horloge, dat aan een lange ketting van blauwe kralen hing die iemand hem ooit had gegeven.

Veel zeiden we niet tegen elkaar; F.M. ging geheel in zijn bezigheden op en hoewel het een genoeglijke tijdsbesteding voor hem was, had ik altijd de indruk dat hij in gedachten schreef. Terwijl hij de planten besproeide, moesten de voorvallen en de dialogen in hem opwellen.

De Kozakkentuin is gebaseerd op feiten, maar die waren natuurlijk niet compleet omdat er veel brieven en aantekeningen verdwenen zijn. Jan Brokken heeft in dit boek de feiten en het verhaal daartussen overtuigend kunnen vermengen tot een meeslepend boek dat je echt meeneemt naar het Siberië en Rusland van de 19^e eeuw en dat je niet loslaat tot de laatste bladzijde.

Een schitterend boek.

Uitgegeven in 2015 door uitgeverij Atlas Contact

Bladzijdes: 329