Gertrude Bell

Gertrude Bell (1868-1926)

Geen dilletante

Afgelopen maandag besprak ik (hier) het boek over de Nederlandse Alexandrine Tinne, die lange reizen maakte door het Midden-Oosten in het midden van de 19^e eeuw. 

Enkele jaren later was er nog een vrouw die lange reizen maakte door de woestijnen van de Arabische wereld, maar waar Alexandrine Tinne een toeriste was, was Gertrude Bell allesbehalve een dilletante.

Gertrude Bell was opgegroeid in een rijke familie, die een fortuin had vergaard in de ijzerindustrie die het Britse Rijk groot had gemaakt. Zijzelf werd geboren in 1868 en al snel werd duidelijk dat ze een uiterst origineel en onafhankelijk persoon was. Het frêle meisje met het rode haar had een ijzeren wil en een scherpe intelligentie.

Tegen alle gebruiken voor gegoede jongedames in die tijd in, ging ze geschiedenis studeren in Oxford en slaagde met de hoogste eer; ze was als eerste vrouw als eerste geëindigd in moderne geschiedenis.

Hoewel ze de gebruikelijke bals afliep, kwam er geen huwelijksaanzoek. De meeste mannen werden afgeschrikt door haar snelle geest en scherpe tong. Gertrude zag ook niet in waarom ze zich dommer voor zou moeten doen alleen om een man te krijgen en besloot om dan maar te gaan reizen. Eerst in Europa, waar ze ook bergbeklimmen ontdekte en later naar verdere oorden.

Gertrude vertrok in 1892 naar Teheran en werd hier verliefd. Niet alleen op de oosterse wereld, maar ook op de taal én op een man: Henry Cadogan van de Engelse ambassade. Helaas gaf haar vader geen toestemming voor een huwelijk, aangezien de reputatie van Cadogan allesbehalve onberispelijk was. 

Kort daarna ging Gertrude terug naar Engeland en Cadogan zou in Teheran overlijden na een ongeluk, waar ze erg veel verdriet van had.

Koningin van de woestijn

Op dat moment was Gertrude vijfentwintig en een nieuwe kans op een huwelijk en een conventioneel leven was nu echt wel verkeken. 

Ze besloot opnieuw te gaan reizen, terug naar haar geliefde Midden-Oosten, maar nu de woestijn in. Ze wilde de cultuur bestuderen en archeologisch belangrijke plaatsen bezoeken. Hierbij zou ze trouwens T.E. Lawrence tegenkomen, die later veel van zijn vriendschap met Gertrude zou profiteren.

Richard Pattinson als TE Lawrence en Nicole Kidman als Gertrude Bell

In de jaren die volgden ging Gertrude steeds meer houden van de woestijnen en de mensen die er woonden. Ze kende de geschiedenis van het gebied en was goed op de hoogte van de verhoudingen tussen de verschillende stammen en groeperingen. 

Ze sprak uitstekend Arabisch, Turks en Farsi, schreef boeken over de verschillende gebieden die ze bezocht en vertaalde de Perzische dichters in het Engels, waarbij haar vertalingen tot op de dag van vandaag als de beste gelden.

Dit alles leverde haar het respect op van de Arabische leiders en zelfs hun vriendschap, iets waar ze in de jaren die volgden nog veel aan zou hebben.

Gertrude Bell in de woestijn voor haar tent

Vorming van Irak

Tijdens haar reizen schreef ze uitgebreide en gedetailleerde brieven met waardevolle inlichtingen, die de Engelse regering goed kon gebruiken.

Het Midden-Oosten stond op dat moment onder Turks bestuur, maar het was wel duidelijk dat het Turkse rijk zijn langste tijd had gehad. De Europese grootmachten waren al bezig te bedenken hoe ze de macht in dit gebied moesten verdelen.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen het Britse rijk in oorlog was met het Turkse rijk, was de kennis van Gertrude Bell van levensbelang. Vanuit Bagdad bezette ze onofficieel een sleutelpositie, om mede de toekomst van het Midden-Oosten te bepalen als de oorlog voorbij zou zijn.

In haar huis met de tuin vol prachtige bloemen ontving ze elke zondagmiddag allerlei mensen uit alle bevolkingsgroepen, zodat ze haar vinger aan de pols had, raad kon geven en invloed kon uitoefenen.

Koning Feisal I van Irak

Het was aan haar invloed tijdens de besprekingen na de oorlog te danken dat de grenzen van Irak liepen zoals ze nu lopen en dat koning Feisal I werd gekozen als de nieuwe koning van Irak (onder Britse invloed natuurlijk).

Zij was de mentor van de nieuwe koning en hij verliet zich op Gertrude voor allerlei advies, zoals welke adviseurs hij moest aanstellen en welke positie hij moest innemen in politieke zaken.

Gertrude genoot van haar rol als onofficiële koningin van Irak en toen ze de kans kreeg een Oudheidkundig museum op te zetten in Bagdad, was ze helemaal in haar element. Nu kon ze al haar kennis gebruiken om die voorwerpen uit te zoeken die de nieuwe natie moest laten zien welke roemrijke wortels ze had.

Dit alles kon echter haar fundamentele eenzaamheid niet verlichten. Een huwelijk en kinderen waren er nooit gekomen, wel had ze naast haar eerste verloren liefde nóg een ongelukkige liefde gekend. Majoor Doughty-Wylie en zij hielden van elkaar, maar hij was getrouwd en ze konden dus nooit samen zijn. Zijn dood in de loopgraven tijdens de Eerste Wereldoorlog brak haar bijna.

En hoewel ze veel voldoening haalde uit haar werk, had ze er wel last van dat ze zo weinig aansluiting had met de andere Engelsen. De Engelse militairen moesten weinig van haar hebben en keken haar met de nek aan en met de vrouwen had ze al helemaal niets gemeen.

Ze overleed in Bagdad in 1926, ze was nog maar zevenenvijftig jaar oud.

Kind van haar tijd

Gertrude was en bleef een kind van haar tijd. Ze was tegen vrouwenkiesrecht omdat ze weliswaar vond dat zijzelf wel op dezelfde lijn stond als mannen als het ging om het begrijpen van politiek, maar dat dit zeker niet gold voor het grootste deel van de vrouwen. Ze hield zich in Engeland ook aan de conventies die golden voor vrouwen van haar klasse.

Ook was ze tegen volledige Arabische onafhankelijkheid. Ze zag de Arabische naties als kinderen die door hun ouder, het Britse rijk, bij de hand genomen moesten worden.

Ze was een dochter van het Britse rijk en heeft er alles aan gedaan om dit vaandel hoog te houden.

In haar eerste jaren in het Midden-Oosten moest ze weinig hebben van de Arabische vrouwen en besteedde ze hier weinig aandacht aan. Later veranderde dit en zorgde ze bijvoorbeeld voor een onderwijsprogramma voor meisjes, omdat ze vond dat educatie de sleutel was tot zelfstandigheid.

Boek en film

Hoewel ik haar naam kende, wist ik niet precies welke grote invloed Gertrude Bell had gehad op het Midden-Oosten of welke rol ze heeft gespeeld. 

Ik vond het bijzonder interessant om meer over deze bijzondere dame te weten te komen en was dan ook blij dat ik in de vakantie tijd had om het boek Koningin van de woestijn van Janet Wallach te lezen. Leuk detail: ik heb dit boek voor 3 euro uit de bak met afgeschreven boeken gevist, maar ik had er dus een goede koop aan.

Tegelijkertijd naast het lezen, heb ik een nieuwe film bekeken die over haar leven is gemaakt; Queen of the desert van Werner Herzog (2015).

Het grappige is dat film en boek samen het beste werkten.

De film heeft slechte kritieken gekregen, maar ik ben het daar niet helemaal mee eens, ik vond het een mooie film die mijn aandacht zeker vast wist te houden.

Nu ken ik Werner Herzog niet goed genoeg om bepaalde verwachtingen te hebben over het soort film dat hij zou maken, dus ik kan ook niet teleurgesteld zijn als deze film blijkbaar afwijkt van zijn gebruikelijke manier van werken.

Nicole Kidman speelt Gertrude Bell en dit doet zij bijzonder goed, maar ik had ook niets anders verwacht. Zij laat heel mooi de kracht en de kwetsbaarheid van Getrude Bell zien en ook de onverstoorbaarheid waarmee ze om wist te gaan met alle problemen in de woestijn, terwijl ze ondertussen de standaard van het Britse rijk hoog hield.

Nicole Kidman als Gertrude Bell

Robert Pattinson die ik vooral ken als de enge Edward uit de Twilight films, is T.E. Lawrence en ook hij doet het naar mijn idee een stuk beter dan ik had gedacht! J. James Franco speelt Henry Cadogan en Damien Lewis is Majoor Doughty-Wylie. Allemaal uitstekende acteurs die hun rol goed vervullen.

Als je alleen het boek leest, is het een beetje lastig om je voor te stellen waarom Gertrude zo gegrepen was door de woestijn, maar als je de prachtige beelden ziet in de film (gefilmd in Marokko begreep ik), dan begrijp je het opeens wél.

Als je alleen de film ziet, is het moeilijk te begrijpen waarom Gertrude zo geliefd was bij de Arabieren en zoveel respect genoot, maar als je haar levensverhaal kent, dan is het wel duidelijk.

Als biografie laat de film dus wel iets te wensen over, voor de mensen die Gertrude Bell niet kennen kan het de indruk wekken dat er een vrouw op een kameel door de woestijn trekt, niks doet en toch door iedereen vol bewondering onthaald wordt. 

Tweeëneenhalf uur van niksigheid.

Nicole Kidman als Gertrude Bell

Ben je echter een beetje op de hoogte, dan zie je hoeveel details kloppen (hoewel er natuurlijk ook wat foutjes in geslopen zijn) en hoeveel er eigenlijk wordt duidelijk gemaakt. Jammer is dat niet haar hele leven wordt behandeld, het stuk Irak is eruit gelaten, maar misschien heeft men dat gedaan omdat het anders wel heel politiek en ingewikkeld kan worden.

Al met al heb ik zowel van het boek als van de film genoten, maar zoals ik al zei, samen werken ze beter dan alleen. Door de film vond ik het boek interessanter en door het boek begreep ik de film beter.

En door beide heb ik groot respect gekregen voor Gertrude Bell en wat zij voor elkaar heeft gekregen. Ze had niet altijd gelijk, maar ze heeft zich met hart en ziel ingezet voor waar ze in geloofde en was oprecht begaan met de mensen die ze tegenkwam. Haar erfenis mag wat mij betreft wel wat meer aandacht krijgen!

Originele titel boek: Desert queen. The extraordinary life of Gertrude Bell

Uitgegeven in 1996

Nederlandse uitgave 1997 door uitgeverij Ambo/Anthos

Nederlandse vertaling: Christine Quant

Bladzijdes: 449

Het lijkt erop dat er (nog) geen Engelse versie van de film beschikbaar is op DVD. Dit is de Duitse uitvoering die gelukkig ook de optie heeft van Engels gesproken. Helaas alleen met Duitse 

ondertiteling, waardoor het soms lastig is alles te verstaan.