De zaak Zjivago, Peter Finn en Petra Couvée

Het zal niet vaak zijn voorgekomen in de geschiedenis dat een geheime dienst zich actief heeft bemoeid met de publicatie en verspreiding van een boek, maar dit was zeker het geval bij Dokter Zjivago van de Russische schrijver Boris Pasternak.

Pasternak was een van de bekendste dichters in de Sovjet Unie.
In Rusland hadden de schrijvers een speciale taak, Stalin noemde hen de ‘ingenieurs van de ziel’ en vond dat zij in hun boeken en gedichten de Revolutie en het communisme moesten verheerlijken.
Schrijvers die zich daar niet aan hielden werd het leven zuur gemaakt, vooral ten tijde van Stalins Grote Terreur.

Pasternak liep niet echt in de pas met het regime, zo gaf hij geld aan collega-schrijvers die veroordeeld waren en weigerde hij petities tegen collega’s te ondertekenen. Desondanks hebben de autoriteiten hem grotendeels met rust gelaten.

In 1956 kwam een Italiaanse correspondent voor Radio Moskou op bezoek bij Pasternak. Hij had via via gehoord dat de dichter een roman aan het schrijven was en kwam polsen of die kon worden uitgegeven via een Italiaanse uitgever.

Giangiacomo Feltrinelli uit Milaan was een telg uit een rijke familie die zelf aan het einde van de Tweede Wereldoorlog communist was geworden. Hij had een uitgeverij opgezet waarmee hij nieuwe, intellectueel uitdagende werken wilde verspreiden en hij wilde graag werk van de grote Russische schrijver uitgeven.

Boris Pasternak had net een roman geschreven; Dokter Zjivago, en dit werk werd door de Russische uitgevers genegeerd. Het verhaal over een jonge arts die tijdens de Revolutie verliefd wordt op een jonge vrouw en gedichten schrijft, liet op geen enkel moment merken hoe geweldig de Revolutie was geweest en het communisme kwam er ook maar heel povertjes af. Dokter Zjivago ging vooral over een mens, een individu, in een staat en een tijd waarin een individu weinig waard was.

Stalin was gestorven en Chroetsjov had in 1956 zijn speech uitgesproken waarin hij de daden van Stalin veroordeelde, maar dit betekende niet dat er nu opeens vrijheid van meningsuiting was of dat schrijvers hun gang konden gaan.

De eerste Italiaanse uitgave

Boris Pasternak gaf zijn manuscript mee aan de Italiaan en stemde erin toe dat zijn werk in Italie uitgegeven zou worden. Ook zouden er Engelse en andere vertalingen komen. 

De CIA, de Amerikaanse geheime dienst, kreeg ook lucht van de zaak en toonde zich meteen geïnteresseerd. De CIA was al een aantal jaren bezig met een cultureel offensief tegen de Sovjet Unie en probeerde westerse ideeën het land binnen te krijgen door boeken te smokkelen. Dokter Zjivago leek hier uitstekend bij te passen. Heel snel, met behulp van onder andere de BVD in Nederland, werd een Russische uitgave gemaakt, die aan de Russische bezoekers van de Wereldtentoonstelling in Brussel uitgedeeld konden worden. Punt van distributie was het paviljoen van het Vaticaan, dat vlak bij de paviljoens van de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten stond.

Ondertussen nam de druk van de Russische autoriteiten op Pasternak toe, hij werd ervan beschuldigd het land en het Russische volk te hebben verraden, hij werd zelfs gedreigd met uitzetting. Zijn collega-schrijvers haastten zich om zich van hem te distantiëren, in felle bewoordingen werd hij veroordeeld en hij werd zelfs de Schrijversbond uitgezet.

De zaak verergerde toen Boris Pasternak in 1958 de Nobelprijs voor de literatuur kreeg. Onder dwang moest hij deze uiteindelijk weigeren, hoewel hij er ontzettend blij mee was geweest.

Boris Pasternak

Zijn gezondheid werd slechter en in 1960 overleed hij. Er kwam op dat moment geen enkel officieel bericht over zijn overlijden in de Russische kranten. Door allerlei berichten op lantaarnpalen en bij stations werd toch bekend wanneer de begrafenis was en duizenden mensen kwamen om deze grote schrijver de laatste eer te bewijzen.

Pas in de jaren ’80 kon Dokter Zjivago openlijk gelezen worden in Rusland. De hele affaire heeft Rusland geen goed gedaan en het schijnt dat Chroetsjov, toen hij het boek eindelijk zelf las, gezegd zou hebben dat ze het gewoon hadden moeten uitgeven, omdat er eigenlijk niets slechts in stond.

De zaak Zjivago is geschreven door de Nederlandse Petra Couvée, die oa Nederlands doceert aan de Staatsuniversiteit van Sint Petersburg. Peter Finn is een Amerikaanse journalist. Beiden hebben al eerder artikelen geschreven over de ontstaansgeschiedenis van Dokter Zjivago, en besloten toen om samen een boek erover te schrijven, waarin geprobeerd is om alle geheimen en rare lijntjes die de publicatie van het boek omringen, te doorgronden.

Dat is denk ik zeker gelukt, De zaak Zjivago is een gedetailleerd en uiterst leesbaar boek over een fascinerend stukje geschiedenis en daarbij is het ook een mooi portret van Boris Pasternak.

Oorspronkelijke titel: The Zhivago affair

Uitgegeven in 2014
Nederlandse uitgave 2014 door uitgeverij Nieuw Amsterdam
Nederlandse vertaling: Rob de Ridder
Bladzijdes: 306