De opgang, Stefan Hertmans

In 1979 koopt de nog jonge Stefan Hertmans een huis in Gent, een oud huis waar veel aan opgeknapt moet worden. Hij luistert op dat moment niet zo heel goed naar de notaris die hem vertelt over de vorige bewoners en restanten van hun levens die hij op zolder vindt, gooit hij weg zonder er verder bij stil te staan.

Pas als hij jaren later een boek leest van zijn oude geschiedenisprofessor Adriaan Verhulst, blijkt dat hij in het huis woonde waar Adriaan zijn jeugd heeft doorgebracht. En met Adriaan woonde hier ook diens vader, Willem Verhulst, een beruchte Vlaamse nazi-aanhanger en collaborateur tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Stefan Hertmans gaat vervolgens op zoek naar de sporen van het verleden in gesprekken met familieleden en bekenden, zoekt in archieven en schrijft zo het verhaal van Willem Verhulst en diens familie. Toch is dit geen biografie maar een roman, omdat hij zijn verbeelding heeft gebruikt om de leemten op te vullen door om conversaties, gedachtes en gebeurtenissen te bedenken die passen binnen de feiten die hij heeft gevonden.

Willem werd in 1898 geboren in Antwerpen en had als kind een paar zware trauma’s te verwerken. Zo werd hij blind aan één oog, iets dat hem zijn verdere leven heeft gehinderd en toen hij dertien was, overleed zijn moeder.

In het tot op het bot verdeelde België voelde Willem zich als Vlaming zijn hele leven gediscrimineerd en achtergesteld bij de Franstaligen en dit uit zich in een steeds radicaler wordend politiek idee dat Vlaanderen onafhankelijk zou moeten worden en dat België moet worden uitgeroeid. Ook het Groot-Germaanse idee spreekt Willem wel aan.

Na de Eerste Wereldoorlog krijgt hij een verhouding met een bakkersvrouw, die samen met hem wegloopt als hij naar Nederland vertrekt omdat de grond in België hem wat te heet onder de voeten wordt, na al zijn opruiende gedrag. Helaas is hun geen lang en gelukkig leven beschoren, Elsa heeft kanker en sterft een pijnlijke dood. Bijzonder detail is dat Elsa Joods was en haar man enkele jaren later medeverantwoordelijk zou worden voor de vervolging van Joden in België.

Ondertussen heeft Willem wel de Nederlandse Mientje leren kennen, een vrome protestantse vrouw met een sterk karakter en een diep besef van goed en kwaad. Hij maakt haar het hof en zij trouwen.

Mientje moet weinig hebben van de politieke ideeën van haar echtgenoot, zeker niet als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt en Willem lid wordt van de Vlaamse SS. Ze gruwelt van de buste van Hitler in de woonkamer en wil niet dat Willem in zijn uniform door het huis loopt.

Willem is ondertussen in Gent een gevreesd figuur geworden, hij verraadt zijn landgenoten, bespioneert en stelt lijsten op van mensen die opgepakt, verhoort en op transport gezet moeten worden. Hij maakt zijn handel zelf niet vuil, maar is volledig op de hoogte van wat er met de door hem aangemerkte mensen gebeurt en is volledig verantwoordelijk.

Mientje heeft nooit exact geweten wat haar man op zijn kerfstof had, en ook zijn kinderen hebben dit nooit precies geweten. Zelfs zijn zoon Adriaan, die toch historicus was en een boek heeft geschreven over zijn foute vader, heeft bijvoorbeeld nooit de processtukken opgevraagd waarin alle details naar voren kwamen.

Ik zeg heel vaak dat ik in een roman de voorkeur geef aan genuanceerde personages en vaak noem ik als een minpunt dat de schrijver er niet in is geslaagd om een personage zowel goede als slechte eigenschappen mee te geven. Maar het echte leven doet soms dingen en levert personages af die in een roman te veel van het goede zouden zijn.

In dit geval is de hoofdpersoon een uitermate onaangename man die vreselijke dingen heeft gedaan, zich een slachtoffer voelde toen hij naar de gevangenis ging na de oorlog, er niets van heeft geleerd en zich tot het einde van zijn leven liet kennen als een verbitterd, haatdragend, zicht te kort gedaan voelend figuur. Hij was een beroerde echtgenoot en een slechte vader en ik kon eigenlijk geen enkele eigenschap vinden die Willem Verhulst een greintje sympathieker maakte.

Stefan Hertmans heeft zijn boek geschreven om te weten te komen wie Willem Verhulst was en hoe hij zijn keuzes heeft gemaakt, maar het is daarnaast ook een boek geworden over Mientje en hoe zij met de situatie om is gegaan.

De opgang is een bijzonder boek over fascinerend historisch figuur, tegen de achtergrond van de geschiedenis van België. Stefan Hertmans is een uitstekend schrijver die ondanks de persoonlijke connectie voldoende op afstand blijft en juist daarom het zich kan veroorloven om neutraal te zijn zodat je als lezer je eigen oordeel kunt vellen. Je wordt hiermee geen bepaalde richting in gedwongen, al wordt het beeld van Willem bladzijde na bladzijde wel steeds zwarter.

Het is geen boek dat probeert Willem vrij te pleiten of begrip voor hem wil kweken, hoewel je in het begin echt wel sympathie hebt voor de kleine jongen die een paar verschrikkelijke dingen moet verwerken. Maar op hetzelfde moment dat Willem het Vlaams nationalisme omarmt (wat zijn nationalisten toch ook nare mensen), was het met mijn begrip gedaan.

De vele verwarrende keuzes die mensen maken, de losse eindjes en de raadsels blijven bestaan, maar daardoor is dit boek nog beter. Kortom, absolute aanrader.

Uitgegeven in 2020 door uitgeverij De bezige bij

Bladzijdes: 404