De schaamte, Annie Ernaux

Toen Annie twaalf jaar oud was, gebeurde er iets vreselijks. Er gebeurde iets dat alle vaste waarden waar ze tot dan toe aan vast had gehouden, op losse schroeven zette. 

In de zomer van 1952 leek alles nog als vanouds. Ze woonde met haar ouders in Normandië, waar haar ouders een kruidenierswinkel en een café runden. Annie zat op de katholieke meisjesschool, waar ze een ijverige en goede leerlinge was. Haar ouders waren gerespecteerde middenstanders die hun plaats in de hiërarchie van het stadje kenden. 

Het gezin kende weinig privacy, in de buurt kende iedereen elkaar en de klanten van de winkel en het café moesten noodgedwongen door de keuken. Het leven zat vol ongeschreven regels, dat je altijd netjes en beleefd moest zijn, nooit informatie moest loslaten, goed je best moest doen en een braaf meisje moest zijn. 

Elke zondag kende een vaste routine, een ritme. Eerst naar de Mis, en daarna mocht Annie drie taartjes halen bij de banketbakker. Tijdens het middageten daarna stond vaak de radio aan. 

Maar in die zomer van 1952, op een zondag, liep tijdens het middageten een ruzie tussen vader en moeder zo hoog op, dat vader moeder bedreigt met een kapmes. Een verschrikkelijk moment, zelfs al bleef het gelukkig daarbij. De rauwe emoties die loskwamen, de heftige reacties, waren niet gemakkelijk vergeten. Toch hadden de ouders het er nooit meer over, misschien dat ze het wel onderling uit hebben gesproken, maar met Annie werd er met geen woord meer over gerept. Het was gebeurd, het was verschrikkelijk en nu is het voorbij. 

Toch was dit voor Annie de waterscheiding en was hierna niets meer hetzelfde. Al haar oude zekerheden, alle waarden waar ze zich tot nu toe aan vast had gehouden waren niets meer waard. Want voor Annie leek het net alsof het allemaal nep was, in werkelijkheid waren ze geen nette hardwerkende burgers, maar had haar vader geprobeerd haar moeder te vermoorden. Het is net alsof ze meespeelde in een toneelstuk, alleen nog maar een rol speelde. De schaamte over een voorval waar verder niemand vanaf weet, laat haar jarenlang niet meer los.  

Ze heeft het er daarna zelf ook niet over met haar ouders en enkele keer dat ze het aankaarte bij een relatie, werd er nogal laatdunkend op gereageerd. Het is duidelijk dat niemand anders dit erg serieus nam of begrijpt waarom het nu zo'n diepe indruk op haar heeft gemaakt. 

Annie Ernaux besluit om dan heel goed naar zichzelf te kijken en naar haar herinneringen van dat jaar om het voor zichzelf op een rijtje te krijgen. Het resultaat van dat zelfonderzoek is dit boek. 

Wat ik ongelofelijk knap vind van Annie Ernaux is hoe zij observeert en aan de hand van kleine dingen, zoals een foto of een voorwerp, kan terughalen wat er toen speelde, hoe de situatie was en hoe zij op dat moment in het leven stond. Haar schrijfstijl is daarbij bijna sober en zakelijk te noemen, maar dat werkt hier ontzettend goed omdat het net is alsof er een straal van een lamp op een bepaald stukje duister schijnt. 

De werking van het geheugen is niet bepaald feilloos, maar aan de hand van allerlei elementen weet Annie door te dringen in vroeger en ons het kwetsbare meisje te laten zien dat ze toen was. Ze observeert en registreert, maar veroordeelt niet. Het café en de winkel, het ritme van de school, de reis met haar vader naar Lourdes, alles komt aan bod in heldere zinnen. 

De schaamte is een bijzonder portret van een gezin uit 1952 met hardwerkende, maar weinig demonstratieve ouders en waarbij een enkel moment voor het kind van het gezin alles verandert. 

Indringend. 

Originele Franse titel: Le honte (1997)

Nederlandse uitgave 1998, deze herziene derde druk in 2022 door uitgeverij De arbeiderspers

Nederlandse vertaling: Rokus Hofstede

Bladzijdes: 103